چکاوک هدهدی از جمله بزرگترین اعضای خانواده چکاوکها و ساکن مناطق بیابانی است که در زمینه تحمل شرایط مناطق خشک و گرم جزو شاخصترین گونههای جانوری محسوب میشود.
نگارنده مقاله: سارا سوادکوهیان
«تمام مطالب منتشر شده در وبلاگ آوای بوم نشان دهنده نظرات نویسنده مطلب بوده و لزوما دیدگاههای انجمن را منعکس نمیکند.»
چکاوک هدهدی ، پرندهای خاص
در این مقاله به بررسی یک گونه از خانواده چکاوکها خواهیم پرداخت. چکاوک هدهدی با نام انگلیسی Greater Hoopoe-lark و نام علمی (Alaemon alaudipes) نامهای دیگری دارد از جمله این پرنده در ادبیات ما “شبان فریب” هم نامیده میشود.
چکاوکی که به قول فریدون مشیری هرگز نمیتوان او را به اجبار از خواندن و آواز منع کرد. در فرهنگ انجمنآرا درباره این پرنده نوشته شده که «مرغی است که صفیر بسیار زند و شبیه به باشه (بازهای کوچک) است چون بر زمین نشیند چنان نماید که قوت برخاستن و پریدن نیارد. چون شبان یا دیگری نزدیک او رود برخیزد و اندک دورتر رود و نشیند و هر چند بیشتر روند او همچنین کند و از این روی بدین نام معروف شده است و آن را به بیغو شکار کنند. شُبان فریو؛ و شُبان فریوک نیز گویند.».
پرندهای دانهخوار و حشرهخوار با منقاری بلند و خمیده که در مناطق دشتی و بومی به ویژه در قسمتهای نیمهبیابانی که مملو از درختچه و تلماسههاست زندگی میکند. همچنین در تلماسههای ساحلی و درههای کوهستانی و مناطق باز و سنگلاخی دیده میشود.
چکاوک هدهدی اندکی از چکاوکهای دیگر ایران بزرگتر است. این پرنده در فصلهای مختلف در دشت و صحراهای ایران زیاد دیده میشود. عموماً پرندهای بومی است و در قطر و سایر مناطق شبه جزیره عربستان نیز زندگی میکند. شکل کلی بدن، نوک و رنگ پرهای آن که شباهتهایی با
هدهد دارد باعث شده تا نام این پرنده بر روی این گونه گذاشته شود. با هم گشتی در دنیای این پرنده زیبا خواهیم زد.
چکاوک هدهدی
ویژگی های ظاهری چکاوک هدهدی
چکاوک هدهدی یکی از بزرگترین گونههای چکاوک است. دلیل نامگذاریاش شباهت ظاهری آن به هدهد است.
اندازه این پرنده به طور معمول 18 تا 20 سانتیمتر است. وزن نرها 39 تا 51 گرم بوده، در حالیکه در نوع ماده وزن 30 تا 47 گرم میباشد . اندازه منقار در پرنده ماده 30 درصد کوتاهتر از پرنده نر است. خط چشمی در این پرنده سیاه است و تا حدودا پشت سر کشیده شده است. خط ابرویی سفید رنگ و کاملا مشخص است و زیر چشم خطی سیاه وجود دارد.
در هر دو جنس قسمت تحتانی و زیرین تا اندازهای سفید رنگ و قسمت فوقانی بدن ماسهای رنگ میباشد. با توجه به رنگ پوشش، چکاوک هدهدی در زیستگاه خود یعنی بیابان به راحتی استتار میکند. سینه و گلوی هر دو جنس پر از خال و لکههای سیاه رنگ است. بالهای چکاوک هدهدی پهن و بلند با طرح سیاه و سفید پررنگ است. بالهای این پرنده وقتی که خم شده دارای سه خط تیره میباشد. این خطوط مشکی در تضاد با رنگ روشن کلی بدن پرنده است. دم بلند این پرنده در بیشتر قسمتها مشکی و خاکستری-قهوهای است. پرهای لبه دم رنگ روشن و سفید دارند و همین ترکیب زنگ در هنگام پرواز ظاهری خیرهکننده به این پرنده میدهد.
چکاوک هدهدی در حال پرواز
نوای این پرنده، صدایی چشمگیر مانند فلوت و نیلبکی محزون است که کیفیتی بطنی دارد (صدایی که از شکم میآید). با آرامش آغاز گشته دقایقی سرعت میگیرد و سپس دوباره کند و آرام میشود. نوایی که به طرز قابل توجهی ظریف و متمایز از گونههای دیگر است.
زادآوری چکاوک هدهدی
این چکاوک لانه خود را روی زمین در فرورفتگی و شکافهای کوچک میسازد و گاهی حتی رد پای به جا مانده از گوسفندان و پستاندارن وحشی برای ساختن یک لانهی استاندارد کافیست. علاوه بر فرو رفتگیهای روی زمین، بوتههای متراکم بیابانی نیز محل لانهسازی اوست.
چکاوک هدهدی معمولا بین 2 تا 3 تخم میگذارد که توسط هر دو جنس مراقبت میشوند. جوجهها معمولا با حشراتی که والدین برایشان میآورند تغذیه میشوند. جوجهها بسیار سریع رشد میکنند و قبل از اینکه بتوانند پرواز کنند قادر به دویدن هستند.
خانوادهای از روباههای صحرایی هستند که غذای مورد علاقهشان جوجههای چکاوک هدهدی است. بنابراین مانند همه پرندگانی که روی زمین لانه میسازند، چکاوک هدهدی نیز باید با طیف قابل توجهی از شکارچیان روبرو شود از مارمولکها، شغال و روباه گرفته تا موشها و انواع مار.
پراکنش جهانی
چکاوک هدهدی، پرنده آفریقایی و آسیایی است. این پرنده در جزایر کیپ ورد ( Cape Verde) در غرب آفریقا و در شمال این قاره از موریتانی تا مصر و سودان و در سراسر خاورمیانه تا منطقه شمال غربی هند یافت میشود.
نقشه پراکنش جهانی چکاوک هدهدی
زیستگاه چکاوک هدهدی
این پرنده زیبا در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی زندگی میکند و برای زندگی و زنده ماندن در شرایط کمبود منابع آبی تکامل یافته است.
با اینکه این پرنده برای زندگی در بیابانهای بسیار گرم تکامل یافته، با این حال گاهی دمای بالای هوا برای آن غیرقابل تحمل میشود و یکی از راهحلها پناه بردن به لانه دیگر جانوران بیابان است. مثلا زمانی که دمای هوا به 62 درجه سانتيگراد میرسد، در چنین شرایطی، لانه مارمولکهای خاردم گیاهخوار پناهی است برای در امان ماندن از گرمای سوزان بیابان. این گونه مارمولک گیاهخوار است. بنابراین پرنده از اینکه توسط مارمولک شکار شود هراسی ندارد.
در مقالهای پژوهشی که در مجله The Condor در سال 1999 منتشر شد، محمد شبرک و دیگر دانشمندان ثابت کردند که این پرنده میتواند با پناه بردن به لانه مارمولک خاردم در گرمترین روزهای تابستان، تا 80 درصد تبخیر آب بدن خود را کاهش دهد. آنها همچنین دریافتند که چکاوکهای صحرایی (Eremalauda dunni)، چکاوک سر دم سیاه (Ammomanes cincturus) و چکاوک سهرهای (Eremopterix nigriceps)، در روزهای گرم تابستان در صحرای عربی از لانه دیگر جانوران به عنوان پناهگاه حرارتی استفاده میکنند.
ویژگیهایی برای تحمل گرمای شدید
یکی از بارزترین تفاوتهای میان چکاوک هدهدی و گونههایی که در مناطق مرطوبتر زندگی میکنند، ویژگی منحصربهفرد فیزولوژیکی، شامل نرخ پایین متابولیسم انرژی و تبخیر کمتر آب و رطوبت به دلیل ساختار چرب روی پوست این گونه است. چربیهای پوست چکاوک هدهدی به نسبت بیشتری از سرامیدها (یک نوع اسید چرب که در غشاء سلول یافت میشود و یکی از مواد تشکیل دهندهی کرمهای صورت گرانقیمت هم میباشد) و به نسبت کمتری از اسیدهای چرب آزاد پوشانده شده است. همین امر موجب کاهش نفوذپذیری و تراوش نسبت به آب میشود.
این گونه، همچین دارای چنگالهایی کوچکتر و فرایند آشیانسازی و جفتگیری کندتری به نسبت گونههای دیگر است. چرا که هر دوی این فعالیتها انرژی فراوانی میطلبند.
چکاوک هدهدی در حال غذادهی به جوجه
عادات غذایی
چکاوک هدهدی بیشتر از حشرات و حلزونها تغذیه میکند. این گونه حتی آب مورد نیاز خود را از همین منابع (حشرات و …) دریافت میکند. این پرنده، از منقار بلند و منحنی خود برای کندن مخفیگاه و پنهان کردن طعمههای خود در نقاط شنی و بیابانی استفاده میکند. یکی از جالبترین رفتارهایش این است که حلزونها را بر روی صخرهها کوبیده یا از آسمان به زمین میاندازند تا از پوسته خود جدا شوند.
چکاوک هدهدی به همراه جوجهها
رفتارشناسی چکاوک هدهدی
یکی از ویژگیهای این پرنده نحوه راه رفتن و دویدن او بر روی زمین است که سرشار از اعتماد به نفس به نظر میآید. چکاوک هدهدی دویدن را به پرواز ترجیح میدهد و در هنگام فرار معمولا بصورت زیگزاگ پرواز میکند. اگر یک لحظه چشم از او بردارید ناپدید میشود. پرواز این پرنده معمولاً به شکل بال بال زدن است اما در هنگام فرار پروازی بلند و کوتاه دارد. البته چکاوک هدهدی بالغ ممکن است در هنگام پرواز با سسک بزرگ یا حتی دودوئکها اشتباه شود. اما رنگ سر و سینه و خالهای سینه و اندازه دم در فاصله نزدیک بلافاصله قابل تشخیص خواهد بود.
چکاوک هدهدی معمولا بصورت جفت و یا تنها دیده میشود. به پرندهنگرها و مشاهدهکنندگان اجازه میدهد تا به فاصله چند متری او برسند و ناگهان میپرد.
نرها با گستردن بالها و ایجاد صدای نافذ و بلند از قلمرو خود دفاع میکنند. پرواز و آواز جنس نر این پرنده بصورت مداوم است و شامل پریدن از روی جایگاه بلند و بال بال زدن و حرکت بصورت عمود به اندازه 10 متر میباشد. پرنده نر نمایشی از شیرجههای متعدد برای نشان دادن دم و بال رنگارنگاش اجرا میکند.
رفتار فریب دادن شکارچی توسط چکاوک هدهدی
وقتی که چکاوک هدهدی با یک شکارچی روبرو میشود با اجرای نمایشی از شکستگی بالها حواس شکارچی را از لانه و جوجهها منحرف میکند. با فاصله گرفتن از لانه خود طوری نشان میدهد که شکارچی متقاعد شود بال پرنده مجروح شده و قادر به پرواز نیست. شکارچی هم تصور میکند که غذای راحتی بدست آورده و پرنده به ظاهر مجروح را تعقیب میکند، اما وقتی به او نزدیک میشود، چکاوک هدهدی دوباره فرار میکند و در مسافت کوتاهی پرواز میکند. این رفتار چند بار اتفاق میافتد تا زمانی که شکارچی از لانه دور شود.
رفتار فریب دادن شکارچی
تجربههای خود از مشاهده این پرنده را با ما به اشتراک بگزارید. آیا زیستگاه این پرنده در نزدیکی محل زندگی شما واقع شده است؟ آیا تا به حال آواز این پرنده را شنیدهاید؟
منابع: ویکی پدیا
Handbook of Western Palearctic birds
