اگر تا به حال در برنامه‌ای پرنده‌نگری شرکت کرده‌اید، احتمالاً دیده‌اید که بعضی افراد با هیجان به تماشای پرندگان می‌پردازند، نام‌شان را یاد می‌گیرند، سؤالات زیادی می‌پرسند و در پایان برنامه با انرژی بیشتری محل را ترک می‌کنند. در مقابل، افرادی هم هستند که با وجود گذراندن همان تجربه، کمتر درگیر موضوع می‌شوند. چرا این اتفاق می‌افتد؟
مقاله‌ای علمی که توسط اعضای آوای بوم نوشته شده و به‌تازگی در مجله بین‌المللی Ecopsychology منتشر شده به این پرسش پاسخ داده است. این مطالعه که روی ۸۵ نفر در شهر اصفهان انجام شده، نشان می‌دهد که تفاوت در علاقه‌مندی به پرنده‌نگری، تا حد زیادی به ویژگی‌های شخصیتی افراد مربوط می‌شود. ویژگی های شخصیتی در این مطالعه بر اساس نظریه‌ی پنج عاملی شخصیت بوده است.
نظریه‌ی پنج عاملی شخصیت چیست؟
مدل پنج عاملی، یکی از پذیرفته‌شده‌ترین نظریه‌ها در روان‌شناسی شخصیت است. طبق این مدل، هر فرد ترکیبی از پنج ویژگی اصلی دارد که در کنار هم، الگوی شخصیتی او را شکل می‌دهند:
-
گشودگی به تجربه (Openness to Experience):
این ویژگی بیانگر علاقه به چیزهای جدید، تخیل، کنجکاوی، و پذیرش تجربه‌های متفاوت است. افرادی با نمره بالا در این ویژگی، معمولاً از مواجهه با طبیعت، هنر، یا ایده‌های نو لذت می‌برند.
-
توافق‌پذیری (Agreeableness):
نشان‌دهنده مهربانی، همکاری، همدلی، و تمایل به برقراری روابط مثبت با دیگران است. کسانی که توافق‌پذیرند، در تعامل‌های گروهی خوش‌برخوردتر و همکاری‌جوترند.
-
باوجدان بودن (Conscientiousness):
مربوط به مسئولیت‌پذیری، نظم، پیگیری هدف‌ها و دقت است. افراد باوجدان، معمولاً به‌صورت جدی‌تر و پیگیرتر به فعالیت‌ها می‌پردازند و تعهد بیشتری به علایق خود نشان می‌دهند.
-
برون‌گرایی (Extraversion):
شامل انرژی اجتماعی، هیجان‌طلبی، و تمایل به تعاملات بیرونی است. برون‌گراها در جمع فعال‌ترند و از بودن در محیط‌های پرتحرک لذت می‌برند.
-
روان‌رنجوری (Neuroticism):
نشان‌دهنده میزان ناپایداری هیجانی، اضطراب و حساسیت به فشارهای روانی است. افرادی با نمره بالا در این ویژگی، معمولاً زودتر مضطرب می‌شوند یا در موقعیت‌های ناآشنا احساس نارضایتی می‌کنند.
فرایند پژوهش
در این مطالعه، شرکت‌کنندگان ابتدا تست شخصیت نئو (NEO-FFI) را تکمیل کردند. سپس در سه جلسه آموزشی و یک سفر پرنده‌نگری یک‌روزه به تالاب چغاخور شرکت کردند. علاقه آن‌ها به پرنده‌نگری، دو روز بعد از سفر و دوباره شش ماه بعد اندازه‌گیری شد.
نتایج نشان داد که ویژگی گشودگی به تجربه (Openness) قوی‌ترین پیش‌بینی‌کننده‌ی علاقه‌ی فوری و ماندگار به پرنده‌نگری است. یعنی افرادی که ذهن کنجکاو و پذیرای تجربه‌های جدید دارند، نه‌تنها از پرنده‌نگری لذت بیشتری می‌برند، بلکه شش ماه بعد هم همچنان خود را پرنده‌نگر می‌دانند.
در کنار آن، توافق‌پذیری و باوجدان بودن نیز در حفظ علاقه مؤثر بودند. افرادی که مهربان‌تر و منظم‌تر بودند، علاقه‌ی بیشتری نشان دادند و بیشتر درگیر فعالیت‌های مرتبط با پرندگان ماندند.
در مقابل، روان‌رنجوری با کاهش علاقه‌مندی به پرنده‌نگری همراه بود. کسانی که اضطراب بیشتری داشتند یا در موقعیت‌های جدید راحت نبودند، کمتر از این تجربه لذت بردند و احتمال اینکه خود را یک پرنده‌نگر در آینده بدانند، کمتر بود.
جالب اینکه برون‌گرایی تأثیر خاصی در این زمینه نداشت؛ یعنی صرفاً اجتماعی‌بودن فرد، تضمینی برای علاقه‌مندی به پرنده‌ها نبود.
چرا این نتایج مهم‌اند؟
برای نخستین بار در ایران، مطالعه‌ای با این دقت و پیگیری بلندمدت انجام شده که هم به پرنده‌نگری به‌عنوان یک ابزار حفظ سلامت روان نگاه می‌کند و هم با روان‌شناسی شخصیت ترکیب شده است. این پژوهش در مرز میان روان‌شناسی محیطی (Ecopsychology) و حفاظت از طبیعت قرار دارد.
ایمان ابراهیمی، مسئول اجرای این پروژه، در این باره می‌گوید:
«ما همیشه می‌دانستیم پرنده‌نگری آرامش‌بخش است، اما اینکه بتوانیم بر اساس تیپ شخصیتی افراد برنامه‌ریزی کنیم، راه را برای آموزش و جذب گروه‌های بیشتری باز می‌کند.»
پرنده‌نگری سال‌هاست به‌عنوان یکی از فعالیت‌های مؤثر بر سلامت روان، کاهش استرس و افزایش احساس خوشایندی شناخته شده است. اما این تحقیق نشان می‌دهد که برای برنامه‌ریزی بهتر و اثربخش‌تر، شناخت شخصیت افراد می‌تواند نقش کلیدی داشته باشد.
برای مثال، اگر بدانیم فردی درون‌گرا و باوجدان است، احتمال دارد از برنامه‌های پرنده‌نگری آرام و ساختارمند لذت ببرد. اگر فردی گشودگی بالا دارد، شاید بهتر است پرنده‌نگری را با آموزش‌های تخصصی یا تجربه‌های متفاوت همراه کنیم. چنین یافته‌هایی می‌توانند به طراحی بهتر کارگاه‌ها، سفرها، و حتی سیاست‌های آموزش محیط‌زیستی کمک کنند.
این مقاله با عنوان Personality Traits Influence Birdwatching Interest: A 6-Month Study in Iran در ژوئن ۲۰۲۵ در مجله معتبر Ecopsychology منتشر شده و از طریق لینک زیر قابل‌دسترسی است:
🔗 مطالعه مقاله در وب‌سایت مجله
