چرا پرندگان مهاجرت میکنند؟
اغلب ما در کتاب های درسی خود راجع به مهاجرت پرندگان نکاتی را خوانده ایم. ممکن است برخی از این نکات را فراموش کرده یا به خاطر داشته باشیم. پیشنهاد می کنیم مقاله های پرندگان مهاجر، مهمان های دوست داشتنی و پرندگان مهاجر، صدای بندر را که پیش تر منتشر شده است بخوانید. چگونگی مهاجرت پرندگان به ایران یکی از سوالاتی است که شاید برای شما هم پیش آمده باشد. سوالی که لازم است ابتدا پاسخ سوال جامع تری را بدانیم. و آن دانستن نکات کلی و در مقیاس وسیع تری در مورد مهاجرت پرندگان است. قبلا در مقاله ای با عنوان راز مهاجرت پرندگان به طور خلاصه در این مورد نوشته ایم. در این مقاله قصد داریم بیشتر به این موضوع بپردازیم.
مهاجرت
واژه مهاجرت یا کوچ به جابجایی فصلی منظم و گسترده ای که پرندگان بین نواحی زادآوری تابستانی و نواحی زمستانی خود انجام میدهند گفته میشود و بطور ساده عبارت است از حرکت پرندگان بطرف جنوب در پاییز و بطرف شمال در بهار یا حرکت از ارتفاعات بطرف زمینهای پست و یا از نقاط دور از ساحل بطرف ساحل و بالعکس. مهاجرت پرندگان ممکن است در پاسخ به تغییرات آب و هوایی، دسترسی به مواد غذایی بیشتر یا زیستگاه بهتر صورت پذیرد. در بین پرندگان دو نوع مهاجرت دیده میشود، مهاجرت روزانه که برای تامین غذای روزانه انجام میگیرد و مهاجرت فصلی که پرنده در یک فصل معین زادگاه و محل تولید مثل خود را ترک نموده و در فصل دیگر مراجعت مینماید.
سالانه حدود پنجاه میلیارد قطعه پرنده در کره زمین مهاجرت میکنند، از حدود 10000 گونه پرنده ای که در دنیا وجود دارد حدود 1800 گونه مهاجرتهای بسیار طولانی دارند، سفری خسته کننده که با تغییراتی در وزن، رژیم غذایی، فیزیولوژی و رفتار پرندگان همراه است. بیشترین میزان مرگ و میر پرندگان در حین همین مهاجرتها اتفاق می افتد لذا بنظر میرسد برخی گونه ها مانند بادخورکها، توکاها و اکثر سسک ها بمنظور کاهش این مشکلات در حین مهاجرت، شبها پرواز کرده و روزها برای تجدید قوا در مسیر، مشغول تغذیه میشوند. این پرندگان با پرواز در شب رنج کم خوابی را به جان میخرند تا خطر شکار شدن توسط شکارچی ها را کاهش داده و از صرف انرژی زیاد در گرمای روز نیز جلوگیری نمایند. برخی گونه های دیگر مانند لک لک ها که ناچارند بر جریانهای باد گرم ناشی از تابش خورشید سوار شوند روزها پرواز میکنند.
تغذیه
غذا، آب، جان پناه و محل مناسب برای ساختن آشیانه و تخمگذاری از نیازهای اساسی یک پرنده برای بقاست ولی تغییرات فصلی میتواند شرایط مطلوب زندگی را به محیطی نامناسب تبدیل کند و پرندگان را مجبور به مهاجرت نماید. حرکت برای رسیدن به زیستگاهی خاص که بتواند نیازهای زیستی پرنده شامل غذا، آب، امنیت و غیره را برآورده نماید توجیهی منطقی برای پدیده مهاجرت است، در مجموع دلایل اصلی بروز رفتارهای مهاجرتی در پرندگان شامل شرایط جوی نامساعد، کاهش مواد غذایی، تغییرات ناگهانی فصول(خشکسالی، سرما یا باران های نابهنگام)، کوتاهی و بلندی طول شب و روز، عوامل تاریخ طبیعی یا تکاملی و رقابت بین گونه ای یا درون گونه ای بر سر غذا، قلمرو، آشیانه و غیره میباشد.
پرندگان مهاجر
پرندگان با هر غریزه و به هر دلیلی که مهاجرت میکنند مسلماً قهرمان حیوانات مهاجر به شمار میروند. در هیچ یک از جاندارانی که مهاجرت بخشی از زندگی آنها محسوب می شود، چنین جابجایی در تعداد گونه، وسعت و مسافت پروازی دیده نشده است. در میان خود پرندگان، پرستوی دریایی قطبی قهرمان است. این پرنده عجیب همه ساله از قطب شمال به قطب جنوب مهاجرت می کند و مجدد به محل زادآوری خود باز می گردد و در هر سفر بیش از 20000 کیلو متر را طی می کند و از این بابت برترین پرنده مهاجر به حساب می آید.
جهت یابی
معمولا پرندگان از علایم مختلف برای جهت یابی در حین مهاجرت استفاده میکنند، بعضی از روی “نشانه های سماوی” که پرندگان روز پرواز از وضعیت خورشید و پرندگان شب پرواز از وضعیت ستارگان، و بعضی از روی “نشانه های ارضی” از قبیل عوارض زمینی، رودخانه ها، کوهها، دره ها، خطوط ساحلی، جنگلهای انبوه، پهنه های آبی، جهت باد، توده های هوا و مهمترین عامل یعنی میدان مغناطیسی زمین به مقصد از پیش تعیین شده خود میرسند.
وجود کریستال های مغناطیسی در میان پرندگان، اولین بار در کبوترهای خانگی کشف شد، دانشمندان پس از سالها تحقیق دریافتند که انتهای عصب های داخل منقار بالایی کبوتر حاوی مقدار زیادی ساختار گلوله ای شکل آهنی است که یک حسگر مغناطیسی محسوب میشود. سالها بعد ساختارهایی مشابه در سینه سرخ ها و چکاوک ها نیز یافت گردید و اکنون مشخص شده که حسگرهای مغناطیسی در اکثر پرندگان وجود دارد. برخی دیگر از دانشمندان با توجه به تحقیقات انجام شده اعتقاد دارند که قطب نمای پرندگان در چشم آن ها قرار دارد و ارتباط تنگاتنگ میان دید و احساس مغناطیسی نشان می دهد که پرندگان می توانند خطوط میدان مغناطیسی زمین که از قطب شمال به سمت قطب جنوب امتداد دارند را ببینند.
ایران در مسیر مهاجرت
بطور تقریب از 550 گونه پرنده در ایران 340 گونه مهاجر هستند که 100 گونه از آنها مهاجرعبوری محسوب شده و مابقی در سرزمین ما زندگی و تولید مثل میکنند. ایران دردو مسیر مهاجرتی مهم جهانی قرار دارد.مسیر مهاجرتی آفریقایی-اوراسیایی و مسیر آسیای میانه-خاورمیانه-آفریقا. در ایران برخی مهاجرت ها داخلی هستند که علاوه بر مهاجرت های كوتاه محلی، شامل مهاجرت هایی است كه در فصل پاییز از شمال به جنوب ایران و در بهار از جنوب به شمال ایران انجام میشود.
پرندگان یكی از بهترین شاخص ها جهت نشان دادن وضـــعیت تنوع زیستی جهان هستند و نقش مهمی در جهت بررسی و پایش تغییرات محیط زیست بازی می كنند. درخطر انقراض قرارگرفتن یک پرنده نشانه تغییرات نامطلوبی در زیستگاه آن پرنده و دیگر جانداران آن اکوسیستم است.
کلام آخر
متأسفانه این حقیقت وجود دارد كه فعالیت های انسانی بیش ترین خطرات را برای پرندگان دارند. از بین رفتن زیستگاه ها، در نتیجه ی آلودگی یا سوء استفاده های بی حد و مرز برای سكونت، كشاورزی، چرای دام و … پیش می آید. تركیبی از عوامل مختلفی مانند: تغییرات آب و هوایی با دخالت انسان، توسعه ناپایدار و از بین بردن زیستگاه ها، نشت مواد نفتی و تهدید پرندگان آبزی، آلودگی مواد پلاستیکی، توربین های بادی و دکل های برق و مخابراتی، ساختمان های بلند و آلودگی نوری در بروز این امر نقش بسیار زیادی دارند.
ما باید درباره نتایج فعالیت های صنعتی و غیر صنعتی که موجب تخریب محیط زیست می شود بیاندیشیم، اینگونه كه بدانیم اهمیت پرندگان برای ما از نظر فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی می تواند به ما یادآوری كند كه نه تنها پرندگان مهاجر با تهدیدات بسیاری مواجه هستند، بلكه دلایل مهم زیادی برای حفاظت از پرندگان و زیستگاه هایشان وجود دارد. با حفاظت از پرندگان مهاجر و ایجاد امنیت برای آنها و انتظار بازگشتشان از مهاجرت هرساله، این اطمینان را خواهیم داشت كه نسل های آینده می توانند از ارتباط مهم بین پرندگان مهاجر و مردم در طول زمان بهره مند شده و لذت ببرند.
