مرحبا اي خوش تذرو دوربين/ چشمه ي دل غرق بحر نور بين/ در ميان چاه ظلمت مانده اي/ مبتلاي حبس و تهمت مانده اي/ خويش را زين چاه ظلماني بر آر/ عطار منطق الطیر

نگر تا این شب خونین سحر کرد/ چه خنجرها که از دلها گذر کرد/ ز هر خون دلی سروی قد افراشت/

ز هر سروی تذروی نغمه برداشت/ صدای خون در آواز تذرو است/ دلا این یادگار خون سرو است/ استاد ابتهاج

نگارنده مقاله: سارا سوادکوهیان

«تمام مطالب منتشر شده در وبلاگ آوای بوم نشان دهنده نظرات نویسنده مطلب بوده و لزوما دیدگاه‌های انجمن را منعکس نمی‌کند.»

امروز می‌خواهیم در مورد پرنده‌ای آشنا، معروف ترین گونه از راسته ماکیان سانان( راسته ماکیان: galliformes ماکیان‌ها پرندگانی هستند خشک‌زی با پاهای بدون پر و اغلب دارای سیخک بالهای کوتاه و گردی دارند و پروازشان پرصدا و مستقیم است. تعداد گونه ها:10) با هم به گفتگو بنشینیم. قرقاول با نام قدیمی و کهن تذور، تذوری که به تعبیر استاد هوشنگ ابتهاج؛ در آوازش صدای خون است، نام انگلیسی آن: Pheasant است.

قرقاول کلمه‌ای ترکی است. نام‌های فارسی آن تَذَرْوْ، ترنگ و خروس صحرایی است. قرقاول را در زبان انگلیسی Pheasant و در زبان فرانسوی Faisan و در زبان عربی «الفزان» و «طائر التدرج» گویند. نام علمی قرقاول Phasianus colchicus است که شکل لاتینی‌شدهٔ نام یونانی این پرنده‌است. فاسیس در یونانی نام قدیمی رودی در غرب گرجستان بوده که امروز ریونی نام دارد و کلخی هم نام قومی باستانی است که در آن منطقه سکونت داشته‌اند .با اینکه جمعیت این پرنده بطور محسوسی کاهش پیدا کرده اما بنا بر آمار ارائه شده از سایت bird life این پرنده در زیر رده least concern یا کمترین میزان نگرانی قرار گرفته است. شاید یکی از دلائل آن تنوع گونه این پرنده باشد.

گونه‌های قرقاول:

در واقع صدها گونه در خانواده بیولوژیکی قرقاول وجود دارد. این گونه ها شامل مرغ جنگلی و مرغ، بوقلمون، بلدرچین و کبک ها( Old World quail ) و همچنین قرقاول های واقعی هستند. دامنه بومی خانواده Pheasants محدود به آسیا است اما آنها به مناطق دیگر به ویژه قرقاول معمولی (معروف ترین common pheasant که از آن به قرقاول خزری هم یاد می‌شود) در سراسر جهان گسترده است و معرفی شده اند.

به طور کلی نژادهای متعدد قرقاول در دو دسته قرار گرفته‌اند: گروه اول، قرقاول‌های دم دراز هستند که در این گروه پرهای دم طویل بوده و از چند ردیف تشکیل یافته‌است. تعدادی از قرقاول‌های دسته مذکور حتی قادر هستند پرهای دم را تا اندازه‌ای به شکل چتر درآورند ولی هیچ گاه این قدرت به اندازه پرها و چتر طاووس نمی‌باشد. در این دسته بسیاری از قرقاول‌های عادی و اهلی که امروزه پرورش داده می‌شوند وهم چنین تعدادی از قرقاول‌هایی که شکار خوبی برای شکارچیان به شمار می‌روند قرار دارند و روی هم رفته پراکندگی آن‌ها در دنیا نسبت به دسته دیگر بیشتر است. نژادهای گروه دم دراز در دنیا پراکندگی بیشتری دارند. گروه دوم، قرقاول‌های دم کوتاه هستند که تعداد آن‌ها کم و اکثراً در نواحی مرتفع به خصوص در ارتفاعات هیمالیا وچین زندگی می‌نمایند. نژادهای گروه مزبور متعدد نبوده و میتوان قرقاول جنس لوفورا Lophura را نام برد.

تعداد زیرگونه‌ها در هر گونه این پرنده بسیار زیاد و قابل توجه است، به عنوان مثال: قرقاول سبز Phasianus versicolor که همچنین به عنوان قرقاول ژاپنی شناخته می شود، قبلا به عنوان زیرگونه P. colchicus در نظر گرفته می‌شد. اگرچه اکنون به عنوان گونه ای جداگانه در نظر گرفته می‌شود (BirdLife International، 2015c؛ McGowan et al.، 2013).

از جمله گونه‌ها و زیرگونه‌های قرقاول به نام‌های قرقاول خون (تیره Ithaginis)، کوکلاس (تیره Pucrasia)، کالیج قرقاول (L. leucomelanos)، قرقاول سینه سیاه (L. l. lathami)، قرقاول خطی (crawfurdi، قرقاول نقره (L. nycthemera)، قرقاول شاهنشاهی  (L. imperialis)، سیامی، گوش سفید، قرقاول الیوت و… اشاره کرد. آنچه که مبحث این مقاله خواهد بود بیشتر حول گونه قرقاول معمولی یا خزری است.

شکل ظاهری قرقاول:

قرقاول نر 75 تا 87 سانتی‌متر و ماده 53 تا 62 سانتی‌متر است. پرنده‌ای آشنا که دمی دراز و نوک تیز دارد. پروبال نر بسیار رنگارنگ، سرش به رنگ سبز سیر براق و پوست برهنه دور چشمش قرمز روشن است و گوشپرهای کوتاهی دارد ( به نظر شاخک ). رنگ پروبال بر حسب نژاد و اصل پرنده متغیر می‌باشد ولی معمولا یک طوق گردنی سفید دارد. البته نژاد ایرانی این پرنده فاقد طوق سفید گردن و همینطور گوشپرهای کناری سر است.

رنگ پرنده ماده ملایم و بطور کلی لکه‌لکه قهوه‌ای با زمینه نخودی است و دمی دراز ولی کوتاهتر از پرنده نر دارد. این پرنده هنگام احساس خطر معمولا پرواز نمی کند، بلکه به سرعت می دود و پنهان می شود. پروازش پرتوان و آغاز آن پرسرو صداست. در ارتفاع کم پرواز می‌کند و مدت پروازش معمولا کوتاه است. یکی از نکات قابل توجه در مورد قرقاول dimorphism یا دو ریختی فاحش جنسی میان نر و ماده این پرنده است.

جنس نر و ماده این پرنده کاملا با هم تفاوت دارند و رنگ پر آنها برحسب زیرگونه جنس و سن تغییر می‌کند. نرهای بالغ پروبال رنگین و پر زرق و برق و دمی دراز تر و سر و گردن آنها به رنگ سبز تیره براق است. در قرقاول‌های ماده رنگ پرها نخودی تیره با لکه‌های قهوه‌ای زیاد به رنگ محیط اطراف است که باعث می‌شود در دوران طولانی خوابیدن روی تخم‌ها و زمان پرورش جوجه‌ها از دید دشمنان پنهان بماند.

قرقاول نظیر مرغ و خروس و انواع بوقلمون جز و ماکیان تقسیم بندی شده و به این ترتیب از نظر مشخصات ظاهری و فیزیولوژیکی کم وبیش تمام خصوصیات گروه ماکیان را دارند. قد پرنده به اندازه مرغ و خروس معمولی بوده ولی پرهای دم در قرقاول رشد بسیار زیادی کرده، به طوری که در برخی از نژادها، طول دم به 1.5 متر می‌رسد وبدین گونه درازای پرنده از سر تا دم به دو متر هم می‌رسد. ارتفاع قرقاول‌ها از ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر است.

بلندی پرهای دم را در هنگام پرواز می توان به خوبی تشخیص داد زیرا در این موقع دم وضعیت خاص ومشخصی را به خود می‌گیرد. وزن قرقاول‌های بالغ بین دو تا سه کیلوگرم است و تنها در یکی از نژادها که به غول قرقاول یا آرگوس معروف است، وزن پرنده به پنج تا شش کیلوگرم می‌رسد. سر پرنده کوچک بوده و دارای منقاری کوتاه و خمیده می‌باشد. سوراخ بینی ظریف بوده و به وسیله پرهای رنگین پوشیده شده‌است. پاها لخت بوده، اما بلندی و لختی پاهای طاووس را ندارد.

در جنس نر سروگردن غالبا به قرقاول‌های نابالغ از لحاظ دم شبیه به کبک و دارای دم‌های کوتاه هستند و از این لحاظ بایستی آنها را با کبک‌ها حتی زمانی که همراه قرقاول‌های بالغ دیده می‌شوند تشخیص داد.

این پرنده سالانه ‪۱۲تخم در اواسط اردیبهشت ماه به جا می‌گذارد و مدت نشستن روی تخم‌ها نیز حدود ‪۲۰ روز است.

زیستگاه قرقاول:

زیستگاه این پرنده در جنگل‌های مرطوب، بوته‌زارهای تمشک و درختان پهن‌برگ است که در زیر بوته‌های آن‌ها آشیانه می‌کند. قرقاول‌ها وابستگی زیادی به جنگل‌های و بوته‌زارها دارند. آن‌ها معمولاً در جنگل‌ها استراحت و در نقاط باز و کم‌درخت و کشتزارها به تغذیه می‌پردازند. قرقاول‌های گردن دار در امتداد لبه های مزارع باز، پرچین های پر از خاشاک و لبه های جنگل یافت می شوند. به عنوان مثال در  آمریکا میان بخش وسیعی از مزارع گندم در شرق واشنگتن رشد می کنند. اغلب در مناطق باتلاقی زندگی می کنند و بندرت در مناطق خشک یافت می شوند.

به نظر می رسد زیستگاه اصلی آن ها در واشنگتن در مزارع گل آذین  و بید مشک در نزدیکی مزارع آبیاری شده باشد. قرقاول‌های گردن دار در زمین های کشاورزی و مزارع قدیمی به ویژه مزارعی که با خندق‌های چمن، پرچین ها، باتلاق ها، مرزهای جنگل یافت می‌شوند و این پرندگان در محدوده چشمگیری از زیستگاه ها نیز وجود دارند. به عنوان مثال در هاوایی می‌توان آنها را از سطح دریا تا 11000 فوت ارتفاع یافت. آنها می توانند در جنگل‌ها، علفزارها و بیابان ها زندگی کنند.علیرغم این تطبیق پذیری، قرقاول‌های گردن دار برای فعالیت‌های خاص (breeding به انواع خاصی از زیستگاه جذب می شوند.)

به طور معمول آنها در بهار و تابستان و در تالاب های جنگلی، مزارع مزرعه و مناطق علف های هرز در پاییز در درختان یا بوته های انبوه غرق می‌شوند. برای لانه سازی اوایل فصل، آنها به دنبال پوشش در کنار جاده های علفی، خطوط حصار، خندق ها و تالاب‌ها هستند. با پیشرفت فصل و بلندتر و متراکم شدن پوشش گیاهی، آنها فعالیت لانه سازی خود را به مزارع یونجه، منتقل می کنند. در ایران  روزگاری این پرنده را می‌توانستیم در هر باغ و کشتزاری دیده باشیم.

اما به رغم شکارهای بی رویه هم اکنون چندان به وفور یافت نمی شود. هرچند که این پرنده در حمایت سازمان محیط زیست و شکار ممنوع قرار دارد، اما در طی ۱۷ سال گذشته تعداد آنها به شدت کاهش یافته و این به دلیل عدم وجود زیستگاه و پناهگاه مناسب برای این پرنده زیبای ایرانی‌ست. تعدادی از این پرندگان به سبب نابودی زیستگاه های اصلی خود به فرودگاه‌ها و دشت‌های غیر قابل دسترس عموم پناه آورده اند و به رغم عادی دانستن وضعیت این پرنده توسط سازمان محیط زیست، این پرنده در معرض خطر انقراض نسل قرار دارد.

پراکنش جهانی:

قرقاول‌ها common pheasant بومی آسیا و مناطقی از اروپا هستند. دامنه اصلی آنها از بالکان، دریای سیاه و خزر تا منچوری، سیبری، کره، سرزمین اصلی چین و تایوان امتداد دارد.

قاره‌ها: اروپا، آسیا

شبه قاره‌ها: آسیای شرقی، آسیای غربی، آسیای میانه، آسیای جنوب شرقی

کشورها: افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، چین، گرجستان، ایران، قزاقستان، کره جنوبی، کره شمالی، لائوس، مغولستان، میانمار، روسیه، تایوان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، ویتنام افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، چین، گرجستان، ایران، قزاقستان، کره جنوبی، کره شمالی، لائوس، مغولستان، میانمار، روسیه، تایوان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، ویتنام

تغذیه قرقاول:

قرقاول‌ها همه چیزخوار هستند. در پاییز و زمستان، قرقاول‌های Ring-necked Pheasants بذرها به ویژه دانه‌های مزارع مزرعه  و همچنین علف‌ها، برگ‌ها، ریشه ها، میوه های وحشی و آجیل‌ها(میوه‌های هسته دار مانند فندق و گردو و…) و حشرات را میخورند. رژیم غذایی بهاری و تابستانی آنها مشابه است. اما با تأکید بیشتر بر طعمه های حیوانات و سبزیجات تازه است. آنها حشرات مانند ملخ، سوسک، کاترپیلار، جیرجیرک و مورچه و همچنین حلزون و کرم خاکی را می‌خورند. آن‌ها بعضاً در مراتع از کود گاوی و ضایعات آن، دانه‌های غلات را پیدا می‌کنند. قرقاول‌ها بیشتر غذای خود را از زمین می‌گیرند و با منقارهای خود، زمین را خراشیده یا حفاری می‌کنند. آنها می‌توانند ریشه‌ها یا دانه‌ها را از عمق سه اینچ زیر سطح خاک پیدا کنند!! همچنین گاهی اوقات در بوته‌ها یا درختان برای بدست آوردن میوه، برگ و جوانه‌ها جستجو می‌کنند.

زاد و ولد قرقاول:

قرقاول‌های معمولی چند همسری( polygynous ) هستند و نرها اغلب با حرمسرای از چند ماده همراه می‌شوند که آنها را با پرهای زیبا خود جذب می‌کنند. رفتار جفت گیری این پرندگان بر مبنای سلطه و غلبه است. نر غالب حرمسرائی از چندین ماده را که به خود جلب کرده، سپس آنها را با یک مراسم خواستگاری پیچیده از حرکت و صدا، جلب می‌کند. به صورت کشیده و صاف می ایستد؛ به صورت نیم دایره به دور ماده می چرخد، پرها را پر می کند و بصورت باد کرده و پر طمطراق دور او میپیچد. برای جلب توجه ماده، هیس هیس می کند، پرهای دم خود را به هم می زند و در حالی که صدای نرم و از اعماق حلق در می آورد، با دم بالا بلند به روی زمین خم می شود. این پرندگان به تنهایی با خراش دادن سطح زمین و پوشاندن سطح آن با برگ و چمن، اغلب در پوشش‌های متراکم یا پرچین لانه ی خود را میسازند. گاهی اوقات آن‌ها در یک انبار کاه، یا لانه قدیمی که پرندگان دیگری به جا گذاشته اند و یا شب‌ها در میان شاخه و برگ درختان لانه می‌کنند. نکته قابل توجه در این پرنده این است که ماده آن برگ و شاخه ها را برای لانه سازی جمع می‌کنند و گاهی از پر باقی پرندگان برای آراستن لانه خود استفاده می‌کند، عرض کاسه لانه به طور متوسط ​​حدود 7 اینچ و عمق 2.8 اینچ است.

ماده ها حدود 8 تا 15 تخم مرغ به رنگ زیتونی کم رنگ، تولید می‌کنند که در طی یک دوره 2-3 هفته ای از آوریل تا ژوئن گذاشته می‌شوند. دوره کمون حدود 22-27 روز است. نر هیچ گونه مسئولیتی در قبال پرندگان جوان ندارد و مراقبت های آن‌ها را کاملاً به عهده ماده می گذارد. جوجه‌ها برای چند هفته در نزدیکی مرغ (ماده) میمانند اما فقط چند ساعته می توانند لانه را ترک کنند. پس از آن سریع رشد می‌کنند. بعد از 12-14 روز پرواز می‌کنند و فقط با 15 هفته سن شبیه  پرنده بالغ می شوند. قرقاول جوان معمولاً از 1 سالگی تولید مثل می کند.

رفتارشناسی قرقاول:

قرقاول معمولی که هم شب و هم روز فعال است، قبل از طلوع آفتاب شروع به آواز خواندن می‌کند( تقریبا مانند خروس ). پرندگان غالباً در آن زمان محل لانه ی خود را ترک کرده و به مدت 2-3 ساعت به جستجوی غذا میپردازند! سپس برای مدت کوتاهی به سمت نزدیکترین منبع آبی( چشمه، باتلاق و… )نقل مکان می‌کنند. قرقاول‌ها دوست دارند گرمترین ساعت روز را در سایه استراحت کنند و مشغول کارهایی مثل آراستن و تمییز کردن خود با منقار و خوابیدن غبارگیری (آنها از غبارگیری dust bathing برای کمک به از بین بردن سلولهای پوست، روغن اضافی و پرهای قدیمی استفاده می کنند. سویتزر  2011) می‌شوند و بعد دوباره جستجوی خود را برای یافتن غذا تا غروب ادامه می‌دهند. شب هنگام به لانه باز می‌گردنند. آنها بیشتردر زمین‌هایی با پوشش متراکم مستقر می‌شوند، اما ممکن است لانه هایی را که سنجاب‌ها یا پرندگان دیگر رها کرده اند نیز انتخاب کنند.

عامل تهدید کننده قرقاول:

رایج‌ترین شکارچیان طبیعی این پرنده زیبا عبارتند از: روباه، شاهین، جغد، راسو، مار، راکون و راسوها

اما رایج‌ترین عامل تهدید کننده برای این پرنده، شکار بی رویه، تغییرات اکوسیستم، تبدیل مراتع به زمین‌های کشاورزی و در کل تخریب زیستگاه این پرنده زیباست.