زاغ بور ، پرنده ای منحصر به فرد در ایران
زاغ بور با نام علمی Podoces pleskei و نام انگلیسی Pleske’s Ground Jay از تیره کلاغیان (Corvidee) و راسته گنجشک سانان (Passeriformes) می باشد . “زاغ کویری” ، “دو دوان” و یا “شهید کنو” نامهای دیگر زاغ بور است. با خصوصیات فیزیکی، مشخصات ظاهری، زیستگاه و عوامل تهدید زاغ بور در زیر بیشتر آشنا خواهید شد.
مشخصات ظاهری زاغ بور:
به لحاظ اندازه و فرم کلی شبیه به هدهد بدون تاج‌سر است . حدود 24 سانتی‌متر طول دارد. رنگ پر و بال نخودی یا خاکی مایل به قهوه ای و در یک دید کلی نخودی متمایل به نارنجی با سیمای بور رنگ به نظر می‌رسد. دارای منقار بلند و قوی با کمی خمیدگی روبه پایین می‌باشد از انتهای منقار لکه سیاهی مانند یک رگه تا چشم‌ها دیده می شود. همچنین لکه سیاهرنگ مثلثی شکل در بالای سینه و زیر گلو وجود دارد.
شاه بال‌ها سیاه بسیار براق که انعکاسی از رنگ متالیک سبز دارد بوده و در عرض شاه بال‌ها دو نوار سفید دیده شده و بطور کلی بال‌ها سیاه وسفید به نظر می‌رسد که در پرواز کاملاً مشخص است. دم نسبتاً بلند بوده که در مواقع زیادی آن را می‌گستراند و بصورت پره مانند نگه می‌دارد. نر و ماده این پرنده شبیه به هم هستند.
زیستگاه زاغ بور:
زاغ بور در عمق زیستگاههای دشتی و ماسه‌ای استپی و بیابانی ایران مرکزی و نواحی شرقی کشور با نوع پوشش گیاهی پرآکنده و یا عرصه‌های پوشیده از قیچ زارها، درمنه‌زارها و نواحی پیرامونی تاغ‌زارها دیده میشود. البته برحسب رفع نیازهای زیستی و بر حسب شرایط محیطی ممکن است از ناهمواری‌ها و نواحی دشتی به کوهپایه ها، تپه ماهورهای کوتاه، مسیل‌ها و رودخانه‌ها و تپه‌های ماسه ای و تاغ‌زارها نیز رفت وآمد نماید. در این میان قیچ زارها از ارجحیت بالاتری برای زاغ بور برخوردار است.
زیستگاههای شرقی وشمالی استان اصفهان و بیابان‌ها و مناطقی از استانهای سمنان، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان حوزه پراکنش این گونه شاخص می‌باشد.
رفتار و صدای زاغ بور :
رفتار زاغ بور
زاغ بورپرنده‌ای بسیار متحرک و چابک می باشد. دویدن را بر پرواز ترجیح می دهد. زاغ بور معمولاً بر روی زمین راه رفته و در مواجهه با انسان و خطرات می‌دود و هرز گاهی بر بالای بوته های قیچ و درمنه ویا بوته‌های بلند دیگر نشسته و مجدداً با دویدن و پروازهای متوالی از خطر دوری می‌جوید. البته در بسیاری از مواقع با دیدن انسان فرار نمی‌کند ولی فاصله ایمنی را کاملاً رعایت کرده و حرکات انسان را کاملاً زیر نظر دارد. این پرنده بصورت جفت و یا تکی دیده میشود . زاغ بور قلمرو طلب بوده و این قلمرو طلبی در دوران تولید مثل تشدید میشود. بطوریکه اگر دریک محلی یک جفت دیده شدند معمولاً تا شعاع 500 متر پیرامونی زاغ بور دیگری دیده نمی‌شود.
صدای این پرنده در شرایط عادی ضعیف وکوتاه با حدود 10 نوت درثانیه و شبیه صوت ((پی پی پی پی پی ) می‌باشد و یا در فصل تولید مثل آواز و صدایی بسیار آهنگین و دلنشین با آوازی ممتد و معمولا 3 تا 6 ثانیه ای دارد. رفتارهای این پرنده در هنگام احساس خطر و نزدیکی انسان و یا یک طعمه خوار به آشیانه و یا جوجه ها بسیار هوشمندانه و جالب توجه است بطوریکه به سرعت در بالای بوته ها حاضر شده و با آوازهای زیر و پی در پی و پهن کردن وگستراندن پرهای دم سعی در فریب دادن انسان دارد. همچنین با رفتار نزدیک شدن‌های سریع به انسان و پرواز و یا دویدن مجدد و جابجا شدن‌های هدفمند می کوشد انسان را از آشیانه دور نماید و جوجه ها نیز فرصت مخفی شدن را داشته باشند.
تغذیه و رژیم غذایی زاغ بور :
زاغ بور هم از حشرات و بندپایان و هم از دانه‌های گیاهی مغذی استفاده می‌نماید این پرنده در طول روز با تلاش مستمر و راه رفتن‌ها وتحرک زیاد حشرات راشکار نموده و با منقارهای قوی خود سطوح خاک و منابع غذایی گیاهی را بررسی نموده و از لارو حشرات و دانه های گیاهی تغذیه می‌نماید. همانند سایر کلاغ‌سانان عادت دارد که دانه های گیاهی زیادی را بدست آورد و حتی نیاز مازاد خود را برای روزها و فصولی که منابع کمتری در دسترس است در زیر خاک و در محلهای خاص مخفی و ذخیره نماید و از آنجا که احتمال دارد به دلیل فراموشی محل و یا عدم ایجاب شرایط محیطی ، نتواند از بسیاری از آنها استفاده نماید، به انتشار بذرها و رویش گیاهان کمک نماید.
تولید مثل زاغ بور :
این پرندگان در فصل جفت گیری که اواخر زمستان و اوایل بهار می باشد حرکات نمایشی ویژه ای همراه با آوازهای مختلف انجام می دهند. این فعالیت‌ها موفقیت در جفت‌یابی و جفت‌گیری و حفاظت از قلمرو را بیشتر می‌نماید. زاغ بور در میان ویا بالای بوته‌های خاص از جمله قیچ، درمنه، پرچم، تارون لانه اش را می‌سازد لانه‌ها همواره از سطح زمین فاصله دارند.
معمولاً اسکلت لانه از قطعه‌های کوچک بوته‌های خشک و شاخ و برگ گیاهی بنا شده و کف آن را با الیاف گیاهی و گل و یا اگر پشم از چهارپایان در دسترس بود می‌پوشاند این پرنده متناسب با شرایط کلی محیطی از جمله دما و پیش و پس بودن فصل رویش گیاهان از اواسط زمستان و حتی تا اوایل اردیبهشت 4 تا 6 عدد تخم با زمینه سفید شیری رنگ و خالدار می‌گذارد. پس از حدود 15 تا 20 روز محافظت از تخم ها، جوجه ها از تخم بیرون می آیند.
جوجه‌های تازه متولد شده دارای چشم های بسته و بدنی بدون پر هستند . مادر و پدر پس از تولد جوجه‌ها تلاش زیادی را برای محافظت و تغذیه آنها بعمل می‌آورند.لارو حشرات بویژه پروانه‌ها مهمترین منبع غذایی جوجه‌ها می‌باشند پس از حدود 13 تا 20
روز جوجه‌ها از لانه بیرون می‌آیند و بدنبال والدین می‌روند تا آداب و رسوم و مهارت‌های زندگی و سازگاری با شرایط متغیر محیطی را بیاموزند و به این ترتیب بقاء و چرخه حیات خود را استمرار بخشند.زاغ بور بالای لانه و به اصطلاح سقف آن را با شاخه های گیاهی پوشش داده و استتار می‌نماید این وضعیت تخم جوجه را در برابر عوامل جوی از جمله آفتاب شدید ، طوفان و یا
باران‌های شدید و تگرگ محافظت نموده و ضمن آنکه
احتمال کشف لانه توسط پرندگان شکاری و سایر طعمه خواران را بسیار پایین می‌آورد.
اهمیت اکولوژیکی و گردشگری زاغ بور:
اهمیت فوق العاده اکولوژیکی، ژنتیکی و گردشگری زاغ بور زمانی بیشتر مشخص است که بدانیم فقط زاغ بور گونه منحصر به فرد ایران است. به گونه های خاص و ب ینظیری مانند زاغ بور، اندمیک گفته میشود. گونه های اندمیک به جهت محدود بودن به زیستگاه های خاص و مشخصی از جغرافیای کره زمین ارزش، اعتبار و اهمیت ویژه ای برای کشور مربوطه دارند.
بی تردید زاغ بور علاوه بر ارزش های بی نظیر اکولوژیکی ژنتیکی که نگین زرینی از میراث طبیعی و تنوع زیستی ملی وجهانی است، یک گنجینه بزرگ گردشگری و ژنتیکی برای ایران است و در صورت معرفی بیشتر و برنامه ریزی اصولی میتواند گردشگران بیشماری را از اقصی نقاط جهان رهسپار ایران کند و به این ترتیب نقش تاثیر گذاری در ارز آوری، توسعه اقتصادی، اشتغالزایی جوامع محلی، اعتلای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی و حتی توسعه مراودات بین المللی داشته باشد، چرا که برای دیدن این پرنده منحصر به فرد از هر جای دنیا باید به ایران سفر کرد. برای مشاهده زاغ بور باید به بیابان های مرکزی ایران سفر کرد و به برکت تماشای زاغ بور از دیدن گونه های شاخص و ارزشمند دیگری از جمله صدها گونه نادر و جذاب جانوری و گیاهی که دارای زیستگاه مشترک با زاغ بور بوده، لذت برد.
