نویسنده: ایمان ابراهیمی

پرندگان چه میزانی از هوش را دارا هستند؟ همانند دیگر گونه های جانوری، میزان هوش در پرندگان نیز همیشه سوال بشر بوده است. این که در برخی از فرهنگ های قدیم پرندگان مظهر هوش و دانایی بوده و در برخی دیگر از فرهنگ ها بالعکس، پرندگان موجوداتی بی خرد شناخته شده اند خبر از این واقعیت میدهد که هوش پرندگان برای بشر همواره در هاله ای از ابهام بوده و جز افسانه سرایی و خیال پردازی در مورد آن، چاره ی دیگری نبوده است.

اندازه گیری هوش در جانوران همواره از مشکلات مطالعات مختلف بوده است. زمانی که ساختار حسی و ادراکی ما به عنوان انسان متفاوت از جانداران بوده و جانداران مختلف نیز با یکدیگر متفاوت هستند، چطور میتوانید درک درستی نحوه ی ادراک و احساس آن ها داشته باشیم و از هوش آن ها را از این طرق بسنجیم؟ از لحاظ آناتومی، مغز پرندگان نسبت به اندازه کلی آن ها مغز بزرگی محسوب میگردد ولی آیا این میتواند به معنی هوش بالا در آن ها باشد؟ یکی از اصلی ترین مشکلات در سنجش هوش پرندگان این واقعیت است که برخلاف آنکه احساس بینایی و شنوایی در آن ها تکامل زیادی داشته، حواس بویایی و لامسه تنها در گروه های کوچکی از این جانداران به حد قابل ملاحظه ای رسیده است.

قدرت شمارش

یکی از بیشترین توانایی هایی که در پرندگان مورد مطالعه قرار گرفته است، قدرت شمارش در آن هاست. اولین موضوعی که داشتن قدرت شمارش در پرندگان را اثبات نمود، این واقعیت بود که پرندگان میدانند چند تخم در لانه دارند! به طور مثال گونه ی کوکو که در لانه دیگر پرندگان تخم میگذارد و از این طریق خود را از بزرگ کردن تخم هایش خلاص میکند، قبل از تخم گذاری، یکی از تخم های لانه میزبان را از لانه بیرون انداخته و از این طریق مانع لو رفتن کلکش میشود. این موضوع اثباتی بر این است که پرنده ی میزبان قدرت شمارش تعداد تخم را دارد و اگر تعداد تخم بی دلیل یک عدد اضافه شود، شک میکند!

البته برای اثبات قدرت شمارش در پرندگان تحقیقات بسیار جالب دیگری نیز شده است. یکی از جالب ترین آن ها به این صورت بود که محققان در جایی که مطمئن باشند یک سینه سرخ در حال تماشای آن هاست، یک لایه چوب میگذاشتند که سینه سرخ نمیتواند پشت آن را ببیند. سپس فردی 2 عدد کرم خوشمزه را در دست گرفته و ابتدا به سینه سرخ نشان میداد و سپس در پشت چوب پنهان میکرد. به طوری که سینه سرخ متوجه نشود، یکی از کرم ها را در لحظه ی آخر برمیداشت و محل را ترک میکرد. سینه سرخ ذوق زده به امید خوردن 2 کرم به پشت چوب میرفت اما تنها یک کرم میدید. سینه سرخ تا مدت زمان مشخصی، به دنبال کرم دوم جستجو میکرد! این بررسی نشان داد که سینه سرخ ها هم میتوانند بشمارند!

اما پرندگان میتوانند تا چند بشمارند؟ در انگلستان یک کشاورز متوجه شد که کلاغ ها هر روز بر روی سقف انبار غله منتظر میمانند تا از انبار خارج شود. پس از آن کلاغ ها به سوله رفته و به تغذیه مشغول میشدند. این کشاورز تصمیم گرفت آزمایشی انجام دهد. وی یک روز فردی دیگر را نیز همراه خود به سوله برد، تا ببیند زمانی که از سوله خارج میشود آیا کلاغ ها به خاطر دارند که فرد دیگری نیز در سوله بوده و آن ها دو نفر بوده اند؟ کلاغ ها به سوله نرفتند! کشاورز این آزمایش را هر روز با یک فرد بیشتر ادامه داد. تا اینکه در روزی 16 نفر به سوله رفتند و 15 نفر خارج شدند و کلاغ ها در کمال تعجب شمرده بوده و میدانستند که 1 نفر در انبار باقی مانده است! کلاغ ها در این آزمایش توانایی شمارش تا 16 را نشان دادند. پس از این آزمایش محلی، آزمایش های بسیار دیگری در دنیا بر روی گونه های بسیاری انجام شده است.

حافظه زمانی و مکانی

برخی پرندگان مانند برخی پستانداران، غذا ذخیره میکنند! گرچه ابعاد این موضوع در پرندگان معمولا بسیار کمتر از پستانداران است اما میتواند نمایانگر واقعیتی جالب باشد. پرندگان غذایی را که در میان پوسته ی تنه ی درختان پنهان کرده اند، بعضا ماه ها بعد به سادگی پیدا میکنند! همچنین مطالعاتی نشان داده است که پرندگان شهدخوار، محل گل های خوشمزه و پر خوراک را به خوبی به خاطر سپرده و زمان روییدن آن ها را نیز به حافظه میسپارند. مطالعاتی نشان داده است که حافظه پرندگان در زمینه زمانی و مکانی، میتواند در برخی موارد از انسان نیز قوی تر باشد!

آگاهی از خود

زمانی که بر روی یک حوض آب خم میشوید، تصویری از خودتان را در آب میبینید. در واقع شما حتی اگر تصویر افراد بسیار دیگری هم در آب باشد، به خوبی خودتان را تشخیص میدهید. اما آیا حیوانات هم دارای چنین آگاهی از خود هستند؟ مطالعات بر روی پستانداران نشان داده است طیف گسترده ای از آن ها میتوانند تصویر خود در آینه را شناسایی کنند اما در پرندگان چنین نیست. در واقع پرندگانی که بتوانند خود را در آینه، بدون دخالت و آموزش انسانی تشخیص دهند بسیار کم هستند. به نظر میرسد بیشترین پرنده ای که میتواند خود را در آینه تشخیص دهد، زاغی است!

استفاده از ابزار

به نظر میرسد یکی از مواردی که باعث پیشرفت تمدن بشر بود، استفاده از ابزار توسط انسان بود. ولی آیا استفاده از ابزار مختص به انسان است؟ آیا پرندگان از ابزار استفاده میکنند؟ بله!

پرندگان بسیاری در دنیا نه تنها از ابزار برای به دست آوردن غذا استفاده میکنند، که در این امر بسیار کنجکاو بوده و به خوبی یاد میگیرند. برای مثال هما استخوان را از ارتفاع بر روی سنگ انداخته تا شکسته شود. برخی حواصیل ها بر روی آب طعمه ای قرار داده تا ماهی برای خوردن آن روی آب بیاید و حواصیل آن را شکار کند. کلاغ سیاه در محیط آزمایشی در ظرف آب سنگ می انداخت تا سطح آب بالا آمده و بتواند راحت تر از خوردنی های درون آن استفاده کند و یکی از جالب ترین مثال ها اینکه مشاهده شده است کلاغ ها زمانی که در خیابان چراغ قرمز میشود، گردویی را جلوی راه اتومبیل ها قرار میدهند تا وقتی چراغ سبز شد گردو زیر چرخ اتومبیل ها شکسته و در نوبت بعدی چراغ قرمز به سراغ تغذیه از آن بروند!

نظریه ذهن

زمانی که به چیزی فکر میکنید، از دید دیگر میدانید که دارید در مورد چه چیز فکر میکنید. در واقع شما دیدی فرافکری به فکر خود نیز دارید. این توانایی یکی از تکامل یافته ترین توانایی های انسان است. همین توانایی است که به ما قدرت این را میدهد که از دریچه ذهن دیگران به وقایع نگاه کرده و بتوانیم با آن ها همدلی کنیم.

آیا پرندگان نیز چنین توانایی را دارا هستند؟ یکی از سوال هایی است که پاسخ گویی به آن بسیار سخت است. به نظر میرسد پرندگان هرچند کم، اما این توانایی را دارند. زمانی که پرندگان شکاری شکار خود را دنبال میکنند تا حدی قادر به پیش بینی حرکت و رفتار بعدی آن ها هستند و یا زمانی که یک پرنده در حال پنهان کردن غذایش متوجه حضور پرنده ای دیگر میشود، ترجیح میدهد غذا را دوباره در جای دیگری پنهان کند.

در انتها باید گفت پرندگان موجوداتی بسیار پیچیده هستند. توانایی شناخت آن ها و اندازه گیری رفتار های مختلفشان زمانی میسر میگردد که ما درک درستی از دریچه ذهن آن ها داشته باشیم و این امر با توجه به تفاوت های ساختاری مغز ما و آن ها میتواند امری بسیار دشوار باشد. در حال حاضر آن چه که میدانیم این است که پرندگان بسیار پیچیده تر و شگفت آور تر از آن هستند که گمان میکردیم!