هما؛ پرنده اساطیری
هما یکی از پرندگان اساطیری در ادبیات فارسی است که برای ما ایرانیان همیشه یادآور خجستگی و فر بوده است. در مورد بیولوژی و بیومتری این پرنده باید گفت که این پرنده از خانواده قوشیان و زیر خانواده کرکس هاست و بزرگترین کرکس ایران است.
نگارنده مقاله: محسن زارعی
«تمام مطالب منتشر شده در وبلاگ آوای بوم نشان دهنده نظرات نویسنده مطلب بوده و لزوما دیدگاه‌های انجمن را منعکس نمی‌کند.»
شکل ظاهری هما
از لحاظ شکل ظاهری پرنده بالغ دارای سری سفید یا زرد بسیار روشن، زیر تنه حنایی و یک دست و کاملا در تضاد با رنگ سیاه پوش‌پر‌ها و شاهپرهای پروازی است. همچنین روتنه خاکستری نقره ای براق است. پرنده جوان برخلاف پرنده بالغ بدنی تیره دارد. تعداد انگشتان در این پرنده 5 عدد است. غذای مورد علاقه این پرنده مغز استخوان است و معمولا شکار نمی‌کند، مگر گاهی اوقات که لاک پشت شکار می‌کند که نحوه شکار آن توسط هما شهره و مشهور است. این پرنده استخوان‌های لاشه مورد نظر را به آسمان برده و از بالا به پایین پرتاب می‌کند تا تکه تکه شود، سپس مغز و استخوان‌های تکه تکه شده را می‌خورد. همچنین این کار را با لاک پشت می‌کند و محتویات داخل بدن لاک پشت را می‌خورد. این پرنده در مکان های بلند و صخره ای و کوهستان ها زندگی می‌کند و لانه می‌سازد. معمولا یک یا دو تخم می‌گذارد و جوجه ها در 5 سالگی بالغ می‌شوند.
هما در لغت
در فرهنگ‌های لغت فارسی هما به معنای همایون و همای به کار رفته که معنی فرخنده و خجسته دارد در لغت نامه دهخدا درباره‌ی هما چنین نوشته: هما مرغی است که استخوان می‌خورد. پشتش سیاه مایل به خاکستری، سینه اش حنایی بی نقش، دو شاخ مانند شاخ بوم و ریش زیبا و بال هایی از قره قوش بلندتر. در ادبیات فارسی او را مظهر فر و شکوه میدانند و به فال نیک می‌گیرند. مرغی است که چون پیدا شود مردم به تفأل در زیر سایه او روند (دهخدا، 23522:1377 ).
در فرهنگ عمید آمده است مرغ خوب فرخنده، مرغی نظیر شاهین دارای جثه بزرگ که خوراکش استخوان است و قدما می‌پنداشتند سایه‌اش بر هرکسی افتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید(عمید، 1975:1362 ).
ریشه یابی نام علمی هما
Gypaetus barbatus: نام علمی هما است که این واژه مشتق است از دو کلمه:
Gypaetus که خود مشتق از دو کلمه Gyps and aetus است که اولی به معنای کرکس و دومی به معنای عقاب می باشد و نیز واژه Barbatus که در لاتین به معنای ریش‌دار دارد که به پرهای ریش مانند آرواره پایین این پرنده اشاره دارد.
هما در اساطیر
در ادبیات و افسانه‌های برخی از کشورها و ملل شاهد دیدن پرندگان و جانورانی هستیم که جنبه مقدس و اسطوره‌ای دارند. یکی از این پرندگان هما است. در افسانه‌ها آمده است هر وقت پادشاهی بمیرد و جانشینی نداشته باشد هما را به پرواز در می‌آوردند و این پرنده بر شانه هر کسی مینشست آن شخص فرمانروای بعدی بود.
یکی دیگر از معانی هما در شاهنامه درفش بوده است که صورت عقاب بر آن منقوش بوده‌است. در اوستا هما همان مرغ وارغن است که در آن توصیف‌های جالب و شگفت انگیزی از آن آمده است. این پرنده در بندهای (35-38) بهرام یشت (چهاردهمین یشت از مجموعه یشت های اوستا می‌باشد) بزرگ شهپر یا مرغکان مرغ گفته شده است. همچنین آورده شده این پرنده قدرت و توانایی ناچیز کردن جادوی دشمن را داراست و اگر کسی استخوان و پری از این پرنده را داشته باشد شکست ناپذیر خواهد بود.
در ادبیات حماسی همای از 3 جهت قابل توجه و تامل است:
1- نشان درفش ایرانیان 2-ویژگی های ظاهری سیمرغ و همای 3- فرهمای
در ادبیات عرفانی نیز همای جایگاه ویژه‌ای دارد و در منطق الطیر عطار به نقش خود در به پادشاهی رساندن افراد اشاره دارد که بدین گونه است:
پیش جمع آمد همای سایه بخش خسروان را ظل او سرمایه بخش
زان همای بس همایون آمد او کز همه در همت افزون آمد او
در ادبیات غنایی نیز هما از 3 وجه قابل تفسیر است:
1- اشاره به استخوان خواری و قناعت ورزیدن او 2- اشاره به سعادت بخشی فر و سایه همای 3- تقابل هامی با دیگر پرندگان به ویژه جغد و باز
هما در تاریخ
این پرنده در زمان ایران باستان نیز پرنده سعادت بوده و نقش آن بر کنده‌کاری‌ها و برخی از سرستون‌های تخت جمشید نیز پیداست.
کلام آخر
هما از دیرباز و دوران تاریخ قبل از اسلام برای ما ایرانیان پرنده مقدسی بوده و ما همواره باید از این پرنده به خاطر ارزش فرهنگی و اکولوژیکی و تاریخی آن محافظت کنیم. متاسفانه در حال حاضر این پرنده زیبا و با شکوه در معرض خطر و انقراض قرار دارد و با انقراض این گونه پرچم نه تنها به دارایی‌های محیط زیست و اکولوژیک کشور آسیب وارد می‌شود، بلکه به فرهنگ و تاریخ کشور ما نیز آسیب وارد خواهد شد.
