زاغکی قالب پنیری دید/ به دهان بر گرفت و زود پرید/ … شعر حبیب یغمایی در کتاب فارسی چهارم را خیلی از ما بخاطر می آوریم. امروزه در اطراف خانه‌هایمان یا پارک‌ها صدای این پرنده را می‌شنویم یا می‌بینیم؛ اغلب این پرنده زیبا با غراب یا کلاغ ها که خویشاوندان‌اش هستند یکی انگاشته می‌شود. در این مقاله کوتاه سعی در معرفی این پرنده زیبا را داریم.

نگارنده مقاله: سارار سوادکوهیان

«تمام مطالب منتشر شده در وبلاگ آوای بوم نشان دهنده نظرات نویسنده مطلب بوده و لزوما دیدگاه‌های انجمن را منعکس نمی‌کند.»

گونه زاغ اوراسیایی:

زاغ اوراسیایی از راسته گنجشک سانان و رده کلاغ ها (crovidae) است. نام علمی این پرنده pica pica و نام انگلیسی آن Eurasian magpie می باشد. در این مقاله در مورد زاغ اوراسیایی صحبت می کنیم، ولی زاغ ها گونه های مختلفی دارند که همگی از لحاظ رنگ و ظاهر با هم متفاوت اند. مانند زاغ اروپایی، زاغ نوک زرد، زاغ هندو چین، زاغ کره ای و…. البته تحقیقات و بررسی DNA زاغ کره ای نشان داده این پرنده از زاغ ها بسیار متفاوت و شاید در دسته جداگانه ای جای گیرد.

ظاهر زاغ اوراسیایی:

رایج ترین گونه زاغ ها زاغ اوراسیایی است که بین 44 تا 46 سانتی‌متر طول دارد که در پرنده بالغ بیش از 50% این اندازه به دم بلند این پرنده تعلق گرفته است. طول بال های این پرنده 52 تا 62 سانتی‌متر است. ترکیب رنگ در این پرنده سیاه و سفید (در گونه اوراسیایی) با جلای آبی، ارغوانی، بنفش است. سر سیاه، اما شانه و زیر شکم سفید و دم بلندی که در قسمت نوک دو تکه شده و به رنگ سبز متالیک یا بنفش است. البته نوک بال های بزرگ این پرنده نیز سبز، آبی یا ارغوانی است.

نوک و پاهای این پرنده اغلب سیاه رنگ می باشد. نرها از نظر اندازه بطور نامحسوس کمی از ماده های بالغ بزرگ ترند. از نظر Dimorphic جنس نر و ماده تفاوتی ندارند. در پرنده بالغ بال ها براق تر و دم بلندتری وجود دارد. زاغ ها صدای بسیار بلندی دارند. مانند کلاغ ها معمولا خرامان راه می روند. این پرنده معمولا پرواز مستقیم را با ضربات آهسته بال ها انجام می دهد و به نسبت کلاغ ها پروازی ناپایدارتر و ضعیف‌تر به واسطه دم بلند شان دارند. البته دم بلند زاغ در پرواز به تغییر جهت و مسیر این پرنده کمک بسیار می کند و هنگام فرود هم با دم بلند به آرامی ارتفاع را کم کرده و به فرود پرنده کمک می کند.

زیستگاه زاغ اوراسیایی:

زاغ ها میل زیادی به لانه سازی در بلندی دارند. آن ها لانه های عظیم و بزرگ خود را در بالاترین شاخه‌ی درخت در محل انشعاب شاخه ها می‌سازند. از برگ و شاخه های خشک برای ساختن لانه استفاده می‌کنند و برای چسباندن شاخه ها از خاک رس و گل بهره می‌برند. گرچه بنظر معماران توانمندی هستند و لانه شان بسیار محکم ساخته شده است. در زیر قسمت گنبدی شکل لانه یک ورودی مخفی با شاخ و برگ که کمی هم سست هست قرار دارد. در فصل پاییز و زمستان لانه های زاغ ها روی درختان به راحتی قابل تشخیص هستند. زاغ ها به قلمرو خود بسیار اهمیت می دهند و معمولا به شکل خاصی در اطراف لانه خود برای تعیین قلمرو پرواز می کنند. اما آن ها نه فقط بر روی درختان بلند بلکه در زمین های کشاورزی، بیشه زارها، مناطق باز یا کم درخت، علفزارها و دامنه کوه‌ها، پارک‌ها و باغ‌ها، حتی در شهرها هم می توانند لانه بسازند.

پراکنش جهانی زاغ اوراسیایی:

این پرنده در بخش های وسیعی از جهان پراکنده است از اروپای غربی تا بخش های وسیعی از آسیا، ژاپن و شمال آفریقا زیستگاه این پرنده به شمار می رود. تنها در قطب شمال اثری از این پرنده یافت نمی‌شود. زاغ اوراسیایی پرنده بومی ایران نیز است و در بخش وسیعی از شمال، شمال غرب و شرق، مرکز و غرب کشور یافت می‌شود.

تغذیه زاغ اوراسیایی:

زاغ ها همه چیز خوارند، هرچند رژیم غذایی متنوعی از جوجه تازه از تخم درآمده سایر پرندگان، تخم سایر پرندگان، حشرات ریز، لاشه جانواران و ضایعات سایر حیوان‌ها و البته در صورت لزوم به غلات و گیاهان و آجیل و تخم بلوط هم روی می آورند. در کل پرنده ای بسیار خجالتی‌اند و معمولا از انسان ها دوری می کنند. گرچه در زمستان و کمبود غذا در شهرها به پسمانده غذای انسان‌ها هم چشمی دارند. با اینکه رژیم غذایی متنوعی دارند؛ اما ترجیح شان گوشتخواری است.

زاد و ولد زاغ اوراسیایی:

زاغ ها پرندگانی وفا دارند، آن ها معمولا تک همسر‌اند و در صورت مرگ یکی از جفت ها، زاغ بیوه شده، جفتی هم سن خود انتخاب می کند. معمولا بصورت گروهی با هم تعامل ندارند مگر در فصل زمستان که در گروه های کوچک برای جستجو غذا با هم همکاری می کنند. فصل بهار فصل جفت گیری است.

رفتار زاغ اوراسیایی در فصل بهار برای جلب توجه ماده بسیار چشمگیر است. همه زاغ های با هم در زمستان در گروه های پر سرو صدا گرد هم می آیند تا به تعبیر داروین قرار ازدواج گذاشته شود. این مراسم اینگونه است که معمولا پرنده نر، دم بلند خود را مثل فن و بادبزن بالا پایین میزند و با آوازی ملایم و نرم که متفاوت از آن صدای همیشگی و بلندش است، همسر آینده خود را صدا میزند. گاهی هم پرواز های تعقیب و گریز انجام می‌شود که بخشی از همان مراسم خواستگاری است. نرها بال های خود را باز می کنند طوری که پرهای سفید آن بیشتر نمایان شود. ظاهرا می خواهند این گونه دل همسر را بدست بیاورند. بعد هر دو جنس ماده و نر دوشادوش هم خانه را به همان ترتیب که ذکر کردیم، روی یک درخت بلند بنا می‌کنند.

ماده معمولا 6 تا 8 (در بعضی منابع ده) تخم می گذارد. رنگ تخم ها خاکستری، سبز با لکه های قهوه ای تیره است. از این تعداد معمولا یک جوجه سالم متولد می‌شود. مادر روی تخم ها در فروردین ماه، بین 16 تا 21 روز مینشیند و در این مدت پرنده ماده توسط نر تغذیه می‌شود. بعد به دنیا آمدن جوجه ها، هر دو جفت به کار تغذیه جوجه تازه به دنیا آمده مشغول می‌شوند. جوجه ها بین 25 تا 29 روزگی شروع به پرواز می کنند. گرچه پروازی کوتاه و ضعیف دارند و خیلی زود در میان شاخ و برگ درختان خود را پنهان می کنند. همه خانواده تا پاییز کنار هم می مانند. البته لانه زاغی ها از حمله کوکوی بزرگ خال خالی در امان نیست و ممکن است مورد عنایت این پرنده هم قرار بگیرد و جوجه کوکو هم میان خواهر یا برادر خوانده زاغی بزرگ شود!

عامل تهدید کننده زاغ اوراسیایی:

بزرگ ترین عامل تهدید زاغ ها به غیر شاه بوف ها که شکارچیان طبیعی این پرنده هستند، انسان ها می‌باشند. این پرنده به دلیل رفتار منحصر به فردش به عنوان حیوان خانگی مورد توجه است و البته در بسیاری از مناطق همچنان باورهای خرافی حول این پرنده (مانند اینکه قطره ای خون شیطان زیر پر اوست یا دزد است و…) جان تعدادی از آن ها را می‌گیرد. البته به آفت های کشاورزی و آفت کش ها و سموم به طور کلی حساس هستند؛ اما در نهایت با توجه به گستردگی و پراکندگی این پرنده در جمعیت‌شان تغییر معنا داری رخ نداده و خوشبختانه در لیست IUCN در قسمت کمترین نگرانی LEAST CONCERN قرار دارند و جمعیت‌شان ثبات دارد.

شاه بوف

تفاوت زاغ و غراب:

زاغ و کلاغ ها هر دو از خانواده کلاغیان هستند. اما همان طور که می دانیم تفاوت های اشکاری با هم دارند. بطور مثال رنگ و شکل ظاهرشان: کلاغ ها تماما مشکی با پرهای خاکستری در قسمت سینه هستند. اندازه و وزن هر دو پرنده با هم متفاوت هست؛ غراب معمولی حدود ۶۳ سانتی‌متر طول ۱۰۰ تا ۱۵۰ سانتی متر فاصله بین دو بال و ۱٫۲ کیلوگرم وزن داشته و به طور معمول ۱۰ تا ۱۵ سال عمر می‌کند. علاوه بر آن زاغ ها به اندازه کلاغ ها اجتماعی نیستند و بصورت گروهی با هم تعامل ندارند. البته هر دو پرندگانی بسیار باهوش هستند.

زاغ

کلاغ

رفتار شناسی زاغ ها:

در مورد هوش این پرنده مطالب زیادی نقل شده است اما در ابتدا ارتباط به زاغ ها و گاو‌ها اشاره می کنیم. این پرنده معمولا پشت گاوها می نشیند و از کنه های آن تغذیه می کند. اغلب روی زمین به دنبال غذا در جستجوست. غذایی که پیدا کرده در سوراخ کوچکی که خودش روی زمین با منقار محکم اش حفر کرده پنهان می کند و یکی یا دو روز بعد به سراغ آن می رود. گاهی به شیوه مضحکی روی زمین راه می رود با گام های بلند و بسیار اغراق شده. وقتی هم هیجان زده می‌شود به پهلو روی زمین میجهد!

یکی دیگر از رفتارهای زاغ ها حمله در گروه های دو یا چند تایی به گربه هاست که این کار را برای دور کردن شکارچی بالقوه، از لانه انجام می دهند. البته زاغ ها مانند همه هم نوعان (کلاغ ها) خود به جمع آوری اشیا براق علاقه مند هستند و اما در مورد هوش این پرنده: نسبت وزن مغز و وزن بدن این پرنده با انسان و میمون ریخت های بزرگ و پستاندارن آبزی بزرگ قابل مقایسه است.

توانمندی این پرنده باهوش، طیف وسیعی از فعالیت ها مانند، بازی کردن، فریب دادن هم نوع، تقلید صدای انسان، اظهار غم و اندوه و ابراز آن، بازی و کار تیمی را شامل می‌شود. وقتی یکی از هم نوعانشان میمیرد، دیگر پرندگان حلقه ای به دور پرنده از دست رفته تشکیل می دهند و مراسم خاکسپاری را با جیغ و ناله هایشان اجرا می کنند.

برای غذا دادن به جوجه هایشان زاغ ها از ابزار و وسایلی که خودشان می‌سازند استفاده می‌کنند تا غذا را برای جوجه به قطعات مناسب خورد کنند.

شاهکار زاغ اوراسیایی:

یکی از معروف ترین توانایی های این پرنده که او را نه تنها در میان پرندگان بلکه حتی جانداران دیگر متمایز می کند توانایی او در تشخیص تصویر خود در آینه است. این پرنده زیبا و منحصر به فرد آزمون آینه را با موفقیت پشت سر گذاشته است.

برای انجام این آزمون یک لکه روی زاغ یا جانور مورد نظر قرار می دهند و بعد او را در مقابل آینه می‌گذارند. اگر جانور دریابد لکه روی بدن اوست و از روی تصویر‌اش متوجه شود و سعی در پاک کردن لکه کند یعنی می داند لکه روی بدن خودش است و تصویر آینه، زاغ دیگری را نشان نمی دهد. این یکی از شاهکارهای این پرنده است که او را در میان پرندگان دیگر منحصر به فرد می کند چرا که، تنها در چند گونه جانوری دیگر این آزمون با موفقیت طی شده: از جمله میمون ریخت های بزرگ .

 خرافات و افسانه ها:

پیرامون این پرنده باهوش افسانه ها و خرافات زیادی وجو دارد مثلا در انگلستان و ایرلند معتقدند “تعداد زاغ هایی که دیدید سرنوشت شما را معین می‌کنند، یکی برای اندوه، دو تا برای شادی، سه تا برای مراسم خاکسپاری و چهار تا برای تولد.” یا اگر زاغی که به تازگی بیوه شده پشت پنجره اتاق تان ببینید نشانه تنهایی و مرگ حتمی است. اما در بعضی فرهنگ ها مانند چینی زاغ ها نشان شانس و اقبال اند.

ما امروز در سطح شهرها این پرنده زیبا و با هوش را میبینیم. امیدوارم دفعه بعد که چشم مان به این پرنده زیبا افتاد یا پرواز او را برای تعیین قلمرو در اطراف لانه دیدیم، با آگاهی بیشتری به مشاهده بنشینیم و از دیدن این پرنده منحصر به فرد لذت بیشتری ببریم.