نویسنده: زهرا ابراهیمی عکس: اینترنت

هما یا کرکس ریش دار یک پرنده شکاری و از خانواده لاشخورها محسوب میشود که قدیمی ترین کرکس جهان در نظر گرفته می شود و کرکس مصری نزدیکترین خویشاوند زنده آن محسوب میشود.داشتن یک سری ویژگی ها این نوع کرکس را از سایر کرکس ها متمایز کرده که در این مطلب به آن میپردازیم.هما برعکس سایر کرکس ها سر لخت و بدون پر ندارد و دلیل آن شاید به نحوه ی تغذیه ی متمایز آن برمیگردد.هما با طول بال 270 سانتی متر بزرگترین کرکس محسوب میشود.این پرنده که از دیرباز در ایران باستان مورد توجه و قداست بوده است نماد سعادت و خوشبختی بوده و اعتقاد بر این بوده است که سایه ی هما برسر هرکس بیفتد موجب سعادت و خوش شانسی آن فرد میشود به همین دلیل آن را همای سعادت مینامیدند.همچنین گفته میشود تغذیه هما از بدن بی جان فرد نشان از بهشت رفتن آن فرد داشته است. در تخت جمشید نیز مجسمه هایی از هما ساخته شده است که نشان دهنده اهمیت این پرنده در آن زمان بوده است.

قلمرو

این پرنده تقریبا بطور کامل با کوه در ارتباط است و اغلب در مناطق صخره ای و مرتفع و یا مراتع کوهستانی و گاه در اطراف جنگل دیده می شود.دیدن این پرنده در ارتفاع کمتر از 1000متر بسیار نادر است و معمولا در ارتفاعات بالای 2000 و گاهی در ارتفاعات 7500 هیمالیا دیده شده است.هما دارای قلمروی بسیار وسیع بوده و پرندگان جوان معمولا بصورت سرگردان دیده می شوند.این پرنده در مناطقی که شکارچیانی چون گرگ و عقاب طلایی زیست میکنند حضور دارند و نمایانگر کامل بودن زیستگاه است.

رژیم غذایی

هما همچون دیگر کرکس ها لاشه خواری میکند ولی 85 تا 90 درصد رژیم غذایی آن را مغزاستخوان تشکیل میدهد.هما خود را با لاشخوران دیگر بر سر لاشه درگیر نمیکند و زمانی که تنها استخوان لاشه باقی میماند استخوان های کوچک را خورده و استخوانهای بزرگتر را با خود حمل کرده و از ارتفاع 50تا 80 متری بر صخره های تیز پرتاب میکند تا استخوان به قطعات کوچکتر تبدیل شود و این کار نیاز به مهارت بالایی دارد و در پرندگان جوان چندین سال به طول می انجامد تا آنها به این امر تسلط یابند.غلظت بالای اسید معده ی این پرنده و دستگاه گوارش قوی آن برای هضم استخوان تکامل یافته است.

جفتگیری

این پرنده معمولا در فصل زمستان جفت گیری کرده و مونوگام دائمی است یعنی تا آخر عمر با جفت خویش میماند. لانه  معمولا در ارتفاعات بالا و صخره ها و غارهای غیرقابل دسترس ساخته می شود.لانه معمولا با توده ی عظیمی از شاخه و پشم و پوست خشک شده و گاهی زباله ساخته میشود که یک و نیم تا دومتر قطر لانه و حدود 70 سانتی متر ارتفاع لانه است. هما معمولا یک یا دو تخم میگذارد و 53 تا 60 روز  دوره انکوباسیون بطول می انجامد.جوجه پس از 100 تا 130 روز پردار میشود و تا حدود یکسال به والدین وابسته است و بعد از 5 سال به بلوغ میرسد. طول عمر این پرنده در طبیعت حدود 21 سال پیش بینی شده است.

صدای بندر؛ پرنده مهاجر بوشهر هر ساله از اواخر تابستان سفر خود را به این استان آغاز کرده و تا اواخر زمستان و گاهی فروردین در یک دوره حدودا شش ماهه میهمان این سرزمین متشکل از کوه، دشت و دریا هستند. پرندگانی مانند هوبره ، تیهو ، کوکر و برخی از پرندگان دریایی که به موطن خود باز می گردند. و مابقی بعد از چند روزی اقامت سفر خود را پی می گیرند و بوشهر را به مقصد کشورهای جنوبی تر ، ترک می کنند. پرندگان مهاجر این مهمان های دوست داشتنی را در فصول بهار و پاییز در نقاط مختلف ایران مشاهده کنیم.

در این میان افراد محلی سعی می کنند از فرصت پیش آمده نهایت استفاده را ببرند. قبل از این ، مردم عادی برای تهیه خوراک به شکار می پرداختند و گاهی حیوانات صید شده را اهلی می کردند. اما پادشاهان، حاکمان و حتی خان ها برای تفریح و تابعیت از رسم و آیین گذشتگان خود، به شکار می پرداخته اند. آنها برای شکار از تفنگ و پرنده شکاری باز استفاده می کرده اند، شکار آنها غیر از برخی چهارپایان معمولا قرقاول، هوبره، تیهو و کبک بوده است.

محمد علی خان سدید السلطنه بندر عباسی در کتاب « سرزمین های شمالی پیرامون خلیج فارس و دریای عمان» در توضیح اسباب صید آورده است که :« طیور با تفنگ و چرخ و دام صید شوند. حیوان با تفنگ و تازی صید کنند. برای صید آهو میر شکار دارند، از مراتع و مواقع آنان مسبوقند. آنان را به ترتیب مخصوصی که دارند جمع کرده و صید کنند. گاهی هم زنده گیری کنند»1 ، اما متاسفانه به مرور زمان نیت از شکار و به تبع آن، میزان آمار آن نیز تغییر زیادی کرده. امروزه شکارچیان به قصد فروش و بهره از سود مافوق تصور آن ، به شکار می پردازند.

شکار و صید

شکار و صید پرندگان مهاجر، خصوصا پرندگان شکاری، از اواخر شهریور ماه در این استان، مانند دیگر استان های کشور آغاز می شود. پرندگان به دنبال جایی امن و البته غذای کافی برای زمستان گذرانی خود هستند، آنها با فرار از سرمای طاقت فرسای شمال قاره کهن، یعنی منطقه سیبری به جایی که تابستانی داغ و شرجی و زمستانی معتدل دارد، یعنی بوشهر پناه می آورند. آنها به خیال یافتن محلی امن و آسوده، در اینجا اتراق می کنند حال آنکه این تنها آرامش قبل از طوفان است و شکارچیان هر لحظه به کمین ایشان نشسته اند.

یکی از انواع شکار، «زنده گیری» است که به نوبه خود به دو روش انجام می شود، روش کوخه و روشی که به شناطه معروف است و در زبان محلی به آن شمشه یا شمچه می گویند. در اینجا ما به روش کوخه نشینی که مرسوم تر است، می پردازیم.

کوخه نشینی

به مکانی که مراحل شکار در آن صورت می گیرد کوخه یا « کوخت» گفته می شود. آقای دکتر حمیدی در فرهنگ نامه بوشهر آورده است که « اصل این کلمه کوخک و مصغر کوخ به معنی کلبه کوچک است. در این روش صید، صیاد گودالی در زمین ایجاد کرده و روی آنرا با گل گرفته و شبیه سقفهای گنبدی می سازند» 2  این سقف از پیش ساخته شده ی گنبدی شکل، معمولا با سیم گرگور بافی و دست بافته هایی از برگ درخت خرما ساخته و در آن سوراخ هایی تعبیه می گردد، که بعد از استقرار در محل با گل استتار می شود.

از این سوراخ ها برای تنفس و دیده بانی استفاده می کنند، مانند دیدن پرنده دیده بان، دیدن صید و دیدن مامورین(!) یا افرادی که به کوخه آنها نزدیک می شوند. در زبان محلی به پرنده ای که حالت دیده بانی را در محوطه کوخه انجام می دهد، “بدبار” یا “بدوار” می گویند که همان دلیجه است، این پرنده قبل از این تحت آموزش های خاصی قرار گرفته است. معمولا برای این منظور از دلیجه ماده که دارای جسه بزرگتری است استفاده می شود.

ساز و کار شکار کوخه نشین ها

در جلوی کوخه دو و گاهی سه رشته تور پهن می شود و شخص کوخه نشین با قرار گرفتن در این گودال و قرار دادن طعمه هایی زنده چون یاکریم، دلیجه( با پرهایی که برای جلب صید به پایش می بندند و به آن کشا گفته می شود)، موش کور ( که در زبان محلی به “جلبوس” معروف است) ، اقدام به جلب پرندگان شکاری نظیر بالابان و بحری و حتی دلیجه کرده و با روشی که دیگر جزو آداب و رسوم مردم این منطقه است، اقدام به صید پرنده می نمایند. البته پرندگان شکاری مانند عقاب دو برادر که در زبان محلی به اله معروف است، عقاب دشتی، سارگپه و برخی دلیجه هایی که صید می شوند، چون ارزش مالی کم تری دارند به عنوان غذای دلیجه های نگهبان ( دیده بان ) و به اصطلاح دلیجه دوری استفاده می شوند.

کوخه نشینی در اکثر استان های کشور از جمله بوشهر، خوزستان، هرمزگان، فارس، اصفهان، سمنان، گلستان، خراسان، مازندران، گیلان، آذربایجان و … با کمی تفاوت در روش رواج دارد و سال به سال مناطق گسترده تری از کشور را در برمیگیرد. به نظر می رسد به دو دلیل بیشترین آمار شکار پرندگان- به این شویه – مربوط به استان بوشهر است، اول آنکه مدت زمان حضور این پرندگان در اینجا بیشتر است و دیگر آنکه بوشهر دروازه خروج این پرندگان به صورت قاچاق به کشورهای حوزه خلیج فارس می باشد. این پرندگان توسط برخی ثروتمندان کشورهای عربی خریداری شده و بعد از آموزش وسیله ای برای تفریح و شکار هوبره و دیگر پرندگان و گاهی حیوانات کوچک قرار می گیرند.

جریمه شکار

از آنجا که به لحاظ حفظ اکوسیستم، این پرندگان بسیار مفید و باعث حفظ تعادل بقا در چرخه طبیعت هستند، بر اساس قوانین محیط زیست و معاهدات بین المللی، صید این پرندگان جرم محسوب می شود. بر اساس مصوبه شماره 260 شورایعالی حفاظت محیط زیست میزان ضرر و زیان شکار پرندگان شکاری از نوع شاهین و بالابان هر بهله 600 میلیون ریال تعیین شده و جریمه هر بهله دلیجه و هوبره 200 میلیون ریال است. متخلفان علاوه بر احکام قضایی صادره از طرف دادگستری ملزم به پرداخت جرایم متعلقه خواهند بود.

به نظر می رسد، این جریمه ها نتوانسته مانع کوخه نشینی باشد و لذا برای جلوگیری اصولی از این نوع صید باید فرهنگ سازی کرد. باید توجه داشت که صید این پرندگان و این نوع خاص شکار، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده، تا جایی که تبدیل به فرهنگ شده و جزیی از آداب و رسوم مردم این منطقه شده است. حال به نظر شما چه کسی باید به این افراد محلی که شکار این پرندگان را منبع درآمد خود می دانند آموزش دهد؟ چه راهکاری برای مبارزه اصولی با این رویه صید ارائه شده است؟ آیا کسانی که دستگیر و جریمه می شوند، بعد از این مجازات دوباره به سراغ این کار نمی روند؟

پرنده نگری و تامین معاش

این شکارچیان مطمئنا برای تفریح و سرگرمی این کار را نمی کنند، پس باید راه حلی را پیدا کرد که موجب تامین معاش آنها را فراهم آورد. چه بهتر که مفرح و سرگرم کننده هم باشد. در این صورت جایگزین های مناسبی ، مانند پرنده نگری را می شد به جای کوخه نشینی به آنها پیشنهاد داد. پرنده نگری که فقط یک قلم و کاغذ و یک دوربین می خواهد و بسیار لذت بخش است. از ایشان می توان به عنوان لیدر محلی تورهای پرنده نگری استفاده کرد. چون شناخت کافی از فصل مهاجرت، زیستگاه و حتی نوع پرندگان منطقه دارند.

سخن پایانی

پرنده نگری امروزه در سراسر دنیا و حتی ایران طرفداران خاص خود را دارد که حاضر هستند، مثلا برای دیدن هوبره که در خطر انقراض است یا همین پرندگان شکاری و حتی دریایی کیلومتر ها راه را بپیمایند و به این سرزمین بیایند. بیاییم از امروز نگاه خود را به عنوان شکارچی یا صیاد به این پرندگان زیبا و افسانه ای تغییر دهیم و میزبانان خوبی برای پرنده مهاجر بوشهر باشیم و پرندگان مهاجر استان بوشهر را در فصل مهاجرتشان حفاظت کنیم.