گونه های غیر بومی و مهاجم

گونه‌های غیر بومی (introduced species) و گونه‌های مهاجم (invasive species) دو مفهومی هستند که هر شخصی میبایست در زندگی خود با آنها و تاثیراتشان آشنا باشد زیرا که داشتن اطلاعات پایه ی محیط زیستی این چنینی برای حفظ حیات در سیاره‌ مان زمین، ضروری می‌باشد.

پیشرفت تکنولوژی در صنعت حمل و نقل باعث شده تا انسان ها بیش از پیش بتوانند در کمترین زمان و براحتی از کشوری به کشور دیگر یا از قاره ای به دیگر قاره ها سفر کنند. این امر موجب شده تا انسان ها به عمد یا غیر عمد گونه های گیاهی یا جانوری را در این سفرها با خود از منطقه‌ای به منطقه دیگر جا به جا کنند. این در حالی است که هر اکوسیستم (زیست بومگان) چرخه ای از روابط بین گیاهان و جانوران با هم و با عناصر محیطی در یک منطقه خاص است. این روابط در طول میلیون ها سال تکامل یافته و تعادل را در جمعیت گونه های مختلف گیاهی و جانوری برقرار کرده است. انسان با جا به جایی بدون مطالعه و کاشتن و رها کردن گیاهان و حیوانات در اکوسیستم های جدید باعث بر هم خوردن تعادل در آنها و در بسیاری موارد باعث از بین رفتن و انقراض سایر گونه های بومی آن اکوسیستم شده است. دولت ها در سراسر جهان سالانه 1.4 ترلیون دلار برای مقابله با تاثیرات اقتصادی گونه های مهاجم هزینه می‌کنند.

تعریف گونه غیر بومی و گونه مهاجم

گونه های غیر بومی به گونه های گیاهی و جانوری اشاره دارد که غالبا توسط انسان به موقیعت های جغرافیایی جدید معرفی می‌شوند و می‌توانند بقای خود را در اکوسیستم جدید حفظ کنند. گونه‌های غیر بومی لزوما تعادل اکوسیستم را بر هم نمی‌زنند و برای محیط جدید مضر نیستند. و در موارد اندکی ممکن است برای اکوسیستم مقصد، مفید نیز واقع شوند.

گونه‌های مهاجم در واقع گونه‌های غیر بومی هستند که پس از گذشت مدتی از ورودشان به منطقه جدید، با غلبه بر گونه‌های بومی در رقابت بر سر منابع همچون قلمرو، مواد غذایی، نور و آب، باعث کاهش جمعیت و یا انقراض برخی گونه های بومی شده و تنوع زیستی را تهدید می‌کنند. گونه‌های مهاجم همچنان برای محیط زیست، اقتصاد و سلامت انسان ها و گونه های بومی خطرآفرین هستند.

از جمله خصوصیت هایی که یک گونه‌ی غیر بومی را به گونه‌ی مهاجم تبدیل می‌کند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• رشد سریع
• تولید مثل سریع
• توانایی پراکنش بالا
• توانایی برای تغییر دادن شکل رشد یا رویش، متناسب با شرایط جدید
• توانایی انطباق با طیف وسیعی از حالات محیطی
• توانایی تغذیه از طیف وسیعی از مواد غذایی
• ارتباط با انسان ها
• سابقه تهاجم های موفق قبلی

گونه‌ی مهاجم ممکن است در محیط جدید شکارچی طبیعی نداشته و جمعیت آن سریع رشد کند. از سوی دیگر، گونه‌های بومی آمادگی مقابله با گونه مهاجم را ندارند زیرا در طول تکاملشان مکانیسم های دفاعی مورد نیاز برای مقابله در آنها رشد نیافته است.

گونه‌های مهاجم از چه طریقی به محیط‌های جدید معرفی می‌شوند؟

معرفی گونه های غیر بومی به یک اکوسیستم به دو صورت طبیعی و انسانی رخ می‌دهد. راه های طبیعی همچون جا به جایی دانه گیاهان از طریق باد و یا دریاها و یا ورود پرندگان به اکوسیستم های جدید است. به ندرت ممکن است گونه ها از راه های طبیعی تبدیل به گونه‌ی مهاجم شوند. در واقع تقریبا تمام گونه های مهاجم توسط ما انسانها به صورت عمدی یا غیر عمد به اکوسیستم ها معرفی شده اند.

گونه های گیاهی مهاجم ممکن است از طریق کاشت و یا واردات آنها گسترش یابند. کاشت کهور آمریکایی در سواحل جنوبی کشور (سیستان و هرمزگان) بدون انجام مطالعات کافی باعث تهدید تنوع زیستی در این منطقه شده است. همچنین بذر علف های مهاجم می‌تواند از طریق انتقال کود به مناطق دیگر وارد شود. برخی علف‌های مهاجم به دلیل انطباق پذیری بالایشان، پس از آتش سوزی‌ها سریع تر از سایر گیاهان بومی دوباره رشد می‌کنند و با گرفتن فرصت رشد مجدد از سایر گیاهان بومی باعث انقراض آنها می‌شوند.

گونه های حشرات مهاجم ممکن است از طریق انتقال هیزم یا محصولات چوبی و غیره به مناطق دورتر گسترش یابند.

گونه های آبزی توسط کشتی‌ها و قایق‌های تجاری و تفریحی منتقل می‌شوند. همچنین ممکن است که یک گونه آبزی را برای صید و بهره‌ی اقتصادی به یک محیط وارد کنند. در دهه های گذشته خسارات محیط زیستی و اقتصادی بسیاری با معرفی ماهی‌هایی مانند کپور یا تیلاپیلا به حوزه های آبی ایران همچون تالاب شادگان وارد شده است.

بسیاری از گونه های جانوری با تجارت آنها به عنوان حیوان خانگی یا زینتی به اکوسیستم های جدید وارد می‌شوند. این حیوانات یا فرار کرده یا با ناآگاهی انسان ها در طبیعت مقصد رها می‌شوند. لاک پشت گوش قرمز در زیستگاه های آبی، راکن آمریکایی و میمون رزوس در جنگل‌های شمال، و مرغ مینا و طوطی برزیلی تنها تعدادی از گونه های مهاجم و خطرناک برای طبیعت ایران هستند که توسط ما در طبیعت رها شده اند.

لاک پشت گوش قرمز، گونه مهاجمی که براحی در ایران خرید و فروش میشود!

در ذیل نحوه تاثیر منفی دو گونه مهاجم ایران را شرح می‌دهیم.

مرغ مینا در میان بدترین گونه‌های مهاجم دنیا

“مرغ مینای معمولی” در دنیا با چنان سرعتی در حال گسترش است که در سال 2000 سازمان IUCN نام آن را در لیست بد ترین گونه‌های مهاجم دنیا قرار داد. این پرنده یکی از تنها سه پرنده‌ی موجود در این لیست 100 تایی می‌باشد.

مرغ مینا ابتدا در قرن 18 توسط فرانسویان از شهر پوندیچری در هندوستان به جزیره‌ی موریس در آفریقای جنوبی با هدف کنترل آفات گیاهان برده شد. اما بعدها با افزایش جمعیت و خوردن محصولات گیاهی، خود تبدیل به آفت شماره یک محصولات کشاورزی در این کشور شد. از آن پس این پرنده به بسیاری از کشورها در قاره‌های مختلف معرفی شده است.

مرغ‌های مینا به دلیل تمایل بالای قلمرو طلبی، پرندگان بومی را از آشیانه شان بیرون کرده و یا جوجه و تخم آنها را می‌خورند. این پرنده جزو دسته گونه‌هایی است که آشیانه خود را در گودی ها یا حفره ها می‌سازند. در نتیجه این پرنده با رفتار پرخاشجویانه اش، باقی گونه‌های بومی که رفتار آشیانه سازی مشابهی دارند را تا مساحت حدود یک هکتار از اطراف لانه خود بیرون می‌کنند. مینا همچنین از استراحتگاه‌های تابستانی و دائمی خود که احتمالا قبلا جایگاه پرندگان بومی بوده به شدت حفاظت می‌کند. مجموع این رفتار‌ها موجب حذف شدن گونه‌های بومی منطقه می‌شود.

شانه دار ژله ای، گونه‌ی مهاجم دریای خزر

داستان از آنجا شروع می‌شود که روسیه در حدود سال 1950 تصمیم به ساخت کانال آبی می‌گیرد که دریای بالتیک و دریای سفید در شمال را به دریای سیاه و دریای خزر در جنوب متصل می‌کند. بدین طریق راه ارتباطی بین دریای خزر و اقیانوس آرام که زیستگاه اصلی شانه دار ژله ای (Mnemiopsis leidyi ) است، ایجاد می‌شود. این گونه آبزی کوچک و ظریف توسط آب مخزن توازن کشتی ها ابتدا  در دهه‌ی 1980 به دریای سیاه و سپس در 1999 به دریای خزر راه یافت.

شانه دار با تغذیه از پلانگتون ها که غذای اصلی ماهی کلیکا و سایر ماهی‌های کوچک بود به سرعت تکثیر یافت. جمعیت کلیکاها دست کم 60 درصد کم شد و این کاهش به نوبه خود باعث کاهش جمعیت ماهی های بزرگتر از جمله ماهیان خاویاری و سپس فک ها شد که از ماهی های بزرگتر تغذیه می‌کردند. میلیاردها تومان خسارت مالی به صیادان وارد شده است. و این روند مخرب همچنان ادامه دارد. پیش بینی می‌شود این روند دریای خزر را به یک تالاب بزرگ تبدیل خواهد کرد.

چه باید کرد؟

دولت ها و سازمان ها سالانه بودجه های هنگفتی را صرف مبارزه با گونه‌های مهاجم از طریق کندن گیاهان و یا زنده گیری و کشتن حیوانات مهاجم می‌کنند. در بسیاری موارد این اقدامات ناموفق هستند. صرف نظر از اینکه آیا این اقدامات از نظر پژوهشی و یا اخلاقی صحیح می‌باشند یا خیر، همه سازمان ها بر این امر توافق دارند که تنها راه موثر، پیشگیری از بروز این اتفاقات در جایگاه نخست است و بودجه‌ی اصلی باید در زمینه‌ی آموزش و پیشگیری صرف شود. در اینجا به برخی اقداماتی اشاره می‌کنیم که هر فرد مسئولیت پذیر می‌تواند انجام دهد.

• اطلاعات خود در مورد گونه‌های مهاجم را افزایش دهیم و با به اشتراک گذاشتن آن بین دوستانمان از طریق شبکه های اجتماعی کمک کنیم تا آگاهی عمومی افزایش یابد و حساسیت اجتماعی ایجاد شود.

• قبل از خرید و کاشت بذر و نهال در باغ و باغچه‌مان در مورد بومی بودن آن گیاه اطمینان حاصل کنیم.

• اکثر گونه‌های حیات وحش که خرید و فروش می‌شوند بر خلاف تصور ما حیوان خانگی نیستند و از طبیعت دزدیده شده‌اند. به دلیل وجود تقاضای خرید، این گونه ها در بین کشورهای دنیا قاچاق می‌شوند و رها کردنشان تعادل طبیعت را برهم می‌زند.

• بدون تحقیق از منابع آگاه محیط زیستی، اقدام به رهاسازی حیوانات در طبیعت نکنیم. چه بسا گونه‌ی مهاجم باشند و ما با نیت خیر و هدف کسب احساس خوب باعث از بین رفتن بسیاری گونه‌های دیگر شویم.

• تا جای ممکن هنگام خرید محصولات غذایی، گزینه‌های بومی را انتخاب کنیم. از محصولات چوبی بومی حمایت کنیم.

• درسفرها در صورت نیاز به استفاده از هیزم، آنرا از نزدیکی همان منطقه مقصد تهیه کنیم. هیزم ممکن است لاو حشرات را در خود داشته باشد. بعد از برگشت از سفر لاستیک‌های گِلی ماشین و یا کوله خود را تمیز کنیم تا ناخواسته باعت انتقال گونه‌های گیاهان و حشرات نشویم.

• با پیوستن به انجمن های محیط زیستی منطقه خود در مقابل پروژه‌های مطالعه نشده‌ی درختکاری، پرورش ماهی و غیره هم صدا شویم. برای مثال سالها پیش وقتی سودجویان برای صید بیشتر در سد مهاباد، گونه ماهی مهاجم سوف را معرفی کردند اگر آگاهی و مطالبه اجتماعی وجود داشت موفق به این کار نمی‌شدند. ماهی مهاجم سوف (zander) که گونه ای گوشتخوار و مهاجم در سطح دنیا است با خوردن گونه های بومی و آلوده کردن آب رودخانه مهاباد این اکوسیستم را به نابودی کشانده است.

ماهی گوشتخوار سوف، که با معرفی به زیستگاه های آبی ایران مانند سد مهاباد باعث نابودی سایر گونه های بومی شد.

• در صورت مشاهده گونه‌های غیر‌بومی و مهاجم در طبیعت، سریعا به محیط زیست و یا انمجن های محیط زیستی گزارش کنید تا قبل از آنکه دیر شود جهت بازگیری آن گونه از محیط اقدام شود. به صورت داوطلبانه برای کندن گیاهان مهاجم با محیط زیست همکاری کنید.

• تخلفات را گزارش کنیم. اگر در سطح فروشگاه های حیوانات شاهد فروش غیرقانونی حیات وحش بودیم موارد را به سازمان محیط زیست گزارش کنیم. در شبکه های اجتماعی پست ها و صفحات تجارت غیرقانونی را گزارش کنیم.

داستان‌های پرنده نگری در سفر، معمولا شرح داستانِ برنامه‌ای یک‌روزه و به‌مقصدی خاص هستند. این سفرنامه اما خلاصه‌ای از سفر به سیستان و بلوچستان و سواحل مکران است. این سفر بسیار آهسته 300 کیلومتری، در بهمن و اسفند نود و هشت است که از “گواتر” در مرز دریای عمان با پاکستان شروع، و تا باغ‌های موز زرآباد ادامه داشت. اگر روزی قصد سفر در این مسیر ساحلی بی‌نظیر را داشته باشید، خواندن این سفرنامه به شما ایده‌ای از اینکه چه پرنده‌هایی را در چه جایی از مسیر ممکن است ببینید، خواهد داد.

شروع سفر از گواتر

خلیج گواتر جایی بود که این سفر هیجان‌انگیز شروع شد. خور یا خلیج گواتر رویشگاه جنگل حرا است که در جنوب شرقی‌ترین نقطه‌ی سیستان و بلوچستان قرار دارد. این خلیج میزبان بسیاری از پرندگان آبزی از جمله باکلان، پلیکان، کاکایی، پرستوی دریایی، حواصیل و بسیاری دیگر است. برای یک پرنده نگریِ لذت بخش در پای درختان مانگرو، باید یا از یک قایق میخواستم تا مرا به میان جنگل ببرد و یا پیاده از خشکی خود را میرساندم. اما از آنجا که چکمه نیاز بود و من همراه نداشتم تصمیم گرفتم تا پرندگان آبزی  را در ادامه ی مسیر، یعنی روستای بریس مشاهده کنم.

بریس و تماشای تلیله های سفید

تجربه پرنده نگری در سفر به سیستان و بلوچستان

پس به سمت غرب حرکت کردم و بعد از عبور از پسابندر به بریس رسیدم. بریس با سه شکل از دسترسی به اقیانوس، برای من بهترین تجربه دیدن پرندگان آبزی و کنار آبزی بود. اولین دسترسی در 10 کیلومتریِ پیش از بریس در کنار ساحلی دنج بود که غیر از من هیچ گردشگری نبود. کمپ یک هفته ای در این ساحل صحنه زیبایی رو در خاطرم ثبت کرد که شاید در انیمیشن کوتاهِ Piper  دیده باشید.

فرار دوان دوانِ تلیله های سفید از موج و سپس تعقیب همان موج در برگشت به دریا. در واقع حلزون هایی که دریا به ساحل آورده برای گریز از شکار، در زیر ماسه ها پنهان می شوند و هر بار در برگشت موج بیرون آمده و خود را به جریان آب می سپارند تا کمی به دریا نزدیک تر شوند. با برگشت موج و تا قبل از فرو رفتن دوباره ی حلزون ها، تلیله ها این فرصت کم برای شکار را جشن می‌گیرند.

دومین دسترسی از بلندای چند صد متری صخره ی معروفِ بریس بر روی دریا بود. این صخره سه دماغه دارد و دماغه ی غربی، دیوان رود نام دارد. جایی که گردشگران برای گرفتن عکس های اینستاگرامی از بالای اسکله و قایق‌های روی آب، جمع می‌شوند. اینجا شاید بهترین مکان برای آموزش شناسایی انواع کاکایی و پرستوی دریایی باشد. با ایستادن بر لبه‌ی صخره در هنگام باد، می‌توان از فاصله نزدیک این پرندگان را در زیر پا و یا در بالای سر مشاهده کرد که بر روی باد سوار شده و به رقص درمی‌آیند.

تماشای پرندگان در فاصله چند متری

پیش از غروب در زیر پای شما در دیواره‌های این صخره، جمعیت زیادی از باکلان بزرگ در لانه‌هاشان گرد هم می‌آیند. برای دیدن آن‌ها یا باید به دو دماغه‌ی دیگر رفت و یا خود را برای سومین راه دسترسی به اقیانوس آماده کرد. این راه همانا ساعت 5 صبح بیدار شدن و خود را به اسکله رساندن است. در طی چند مرتبه هر بار از یک ناخدا درخواست کردم تا اجازه بدهد با تیمش بر روی قایق همراه شوم. به وسط دریا که رسیدیم اگر دریا زده نشده باشیم می‌توان با شوق شاهد نمونه‌ای از هم‌زیستی بین انسان و پرنده‌ها بود.

پلیکان خاکستری و انواع کاکایی به فاصله‌ی چند متری دور قایق منتظر می‌مانند تا صیادان ماهی‌های صید شده‌ای را که نمی‌خواهند به درون آب بیاندازند. و شما حتی بدون دوچشمی می‌توانید از دیدنشان لذت ببرید. سبز قبای هندی نیز گونه‌ی خاص این منطقه است که در سرتاسر مسیر به‌راحتی در حاشیه‌ی شهر و روستاها بر روی سیم‌های برق می‌توان دید. غراب گردن قهوه ای هم، گونه‌ایست که البته باید برای دیدنش مثل من خوش شانس باشید.

پرنده نگری در چابهار

در ادامه مسیر به بندر چابهار رسیدم. بدون شک بهترین مکان چابهار برای دیدن پرندگان غیر آبزی، ساحل صخره‌ای هتل لیپار است که دید به سوی خلیج چابهار دارد. یکی از گونه‌های کمیاب که پرنده‌نگران با سابقه هم، آرزوی دیدن آن را دارند را بارها در بین درختان مسواک دیدم. بوچانگا با اندازه‌ی کلاغ و به رنگ سیاه، با دم بلند و چشمان خونین رنگ، پرنده‌ای شدیدا خجالتی است که در زیر آفتاب رگه‌های قهوه‌ای تنش نمایان می‌شود.

زنبور‌خوار سبز و صحنه شکار سنجاقک اینجا به سادگی قابل دیدن بود. درست ابتدای اسفند بود که صدای آواز شهدخوارِ تازه از راه رسیده با لباس جدید بنفشش همه‌جا را پُر کرد. میوه‌ی ریز و گیلاسیِ درخت مسواک، پرنده‌های زیادی از جمله میوه‌خوار و بلبل خرما را به خودش جذب کرده بود. کلاغ هندی هم من را یاد نزدیکی مکانی و فرهنگی این منطقه با هندوستان می‌انداخت.

جهلو و موزهای معروف چابهار

بعد از طی 170 کیلومتر از چابهار به کرانه‌ی غربی، به شهر جُهُلو رسیدم که به زرآباد شناخته می‌شود. اقامت دو هفته‌ای من در چند کیلومتر بعد‌تر در اطراف رودخانه‌ی رابچ بود، همان‌جایی که موزهای معروف چابهار کشت می‌شوند. سیلاب بزرگ دی‌ماه 98 با نشاندن کود و بذر در دشت‌های اطراف یکی از زیباترین چشم‌انداز‌های کره زمین را به‌وجود آورده بود.

دسته‌های میلیونی پروانه که از روی دشت‌های سرسبز حرکت می‌کردند و صدای تیز دراج های نر در بین درختان موز برای یافتن جفت. سرود هماهنگ یاکریم‌های خجالتی بر روی شاخه‌های دور. حمله‌ی بی‌باکانه‌ی یک زوج دیدومک با جیغ‌های پی‌در‌پی برای دور کردن من از لانه‌شان که حتما در آن حوالی بود. ماهی‌خورک سینه سفید با رنگ آبی بی‌نهایت شفافش بر روی درخت بلند کنار رودخانه. همه‌ی این‌ها به همراه دیدن انواع گنجشک‌سانان مثل گلوآبی، شهدخوار، چک‌چک‌ها و چکاوک‌ها، یکی از به یادماندنی ترین تجربه‌های پرنده نگری در ایران و سفر به سیستان و بلوچستان از جمله سواحل مکران  را در ذهن من برای همیشه ثبت کرد.