بسیاری از حیوانات و پرندگان مهاجرت می‌کنند تا از شرایط نامطلوب آب و هوایی و کمبود غذا دور گردند. بعضی از پرندگان مهاجر ، مسافت کوتاهی را طی می‌کنند، درحالی که گونه‌های دیگر پرنده ها هزاران کیلومتر از محل تولید مثل خود دور می‌شوند. مهاجرت مختص پرندگان نبوده و ممکن است در بسیاری از موجودات دیگر مانند پستانداران،ماهی ها و حشرات و.. دیده شوند. گونه‌های زیادی از قبیل خفاشها، بیزونها ،نهنگها، کوسه ها، گوزنها، غازها، دلفینها، مارهای آبی، فیلها، قورباغه ها، شته ها، بلبلها، شاهینها، ماهی ها و بسیاری از گونه های پرندگان آبزی و کنار آبزی مهاجرت می کنند. تخمین زده می شود که هر ساله حدود 50 میلیارد قطعه پرنده در کره زمین مهاجرت می کنند. سفری خسته کننده که با تغییراتی در وزن، رژیم غذایی، فیزیولوژی و رفتار پرندگان همراه است. مهاجرت پرندگان احتمالا پر رمز و راز ترین رفتار این جانداران است. راز مهاجرت پرندگان و دلیل یا دلایل مهاجرت در پرندگان هنوز به طور کامل شناخته نشده است. مشاهده پرندگان مهاجر تالاب های ایران از زیبایی های طبیعت کشور است که از پتانسیل های پرنده نگری در ایران محسوب میگردد. برای پرنده نگری در تالاب های کشور بهتر است در ابتدا دانش خود را در زمینه ی پرندگان ایران و پرنده نگری و مهاجرت پرندگان به ایران در زمستان افزایش دهید.

اشکال مختلف مهاجرت پرندگان :

همه مهاجرت ها در پرندگان از طریق پرواز صورت نمی گیرد، برخی گونه‌ها مانند پنگوئن‌ها ممکن است از طریق شنا کردن یا پیاده روی مهاجرت کنند. برخی پرندگان مهاجر مانند بادخورک‌ ها و اغلب سسک‌ ها شب ها مهاجرت می‌کنند و روزها برای تجدید قوا در محل جدید مشغول تغذیه می شوند. پرندگانی نظیر درناها بطور دسته جمعی و بصورت 8 پرواز میکنند. طولانی ترین مسیر مهاجرت در پرندگان متعلق به پرنده‌ای است به نام پرستوی دریایی قطبی ، این پرنده قهرمان پرواز بوده و هرساله مسافتی حدود 24هزار کیلومتر از قطب شمال تا قطب جنوب را طی می‌کند. رکورد دار بیشترین زمان پیوسته پرواز، بادخورکها هستند آنها ممکن است چند ماه در آسمان درحال پرواز باشند و جایی فرود نیایند.
((گیلانشاه حنایی)) را می توان رکورد‌دار بیشترین مسیر طی شده به طور پیوسته و بدون استراحت بر روی کره زمین دانست.

مسیرهای اصلی مهاجرت پرندگان در ایران در زمستان و بهار :

حدود 340 گونه از پرندگان ایران مهاجر می‌باشند که حدود 100 گونه از آنها مهاجر عبوری از کشور ما می باشند. در ایران چند مسیر مهاجرتی کلی در پرندگان دیده می شود:

الف) مسیر شمال به جنوب یا مسیر مهاجرت پرندگان از سیبری که توسط بسیاری از گونه های مهاجر هر ساله اتفاق می افتد، نمونه این گونه مهاجر را می‌توان در جغد تالابی دید که هر ساله پاییز به کشور ما آمده و تا مناطق جنوبی کشور پراکنش می یابد.

ب)مسیر شمال شرقی به جنوب غربی، که غالب پرندگان مهاجر ایران را شامل می شود. برخی از این گونه‌ها تا آفریقا پیشروی میکنند. نمونه بارز این گونه مهاجر را در بلبل خالدار، سبزه قبا و بلدرچین و.. مشاهده کرد.

ج)مسیر شمال غربی به جنوب شرقی:که تعداد نسبتاً کمی از گونه های ایران را شامل می‌شود: زرده پر سر سیاه، مگس‌گیر سینه سرخ، زرده پر سر خاکستری

مهمترین زیستگاه های پرندگان مهاجر در ایران :

ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی، پستی ها و بلندیها و شرایط اقلیمی ،تالابهای دائمی و موقت بسیاری دارد. زیستگاههای تالابی از مهمترین زیستگاه های پرندگان مهاجر در جهان هستند در ذیل به چند مورد از بهترین زیستگاههای پرندگان مهاجر در ایران اشاره می‌کنیم:

– پرندگان مهاجر تالاب انزلی:

از مهمترین مناطقی است که بهترین شرایط را برای گذران زمستان پرندگان مهاجر فراهم می‌سازد. تنوع پوشش گیاهی تالاب سبب جلب و جذب پرندگان به سمت تالاب شده و تاکنون حدود 243 گونه پرنده‌ آبزی و خشکی‌زی در این تالاب مشاهده شده است.

– مهاجرت پرندگان به تالاب میانکاله:

تالابی با اهمیت بین المللی است که در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است. هرساله در فصل پاییز این تالاب پذیرای صدها هزار پرنده همچون: فلامینگو، باکلان، قو، پلیکان، مرغابی و عقاب دریایی دم سفید است.

• پرندگان مهاجر دریاچه ارومیه :

دریاچه ارومیه پذیرای بزرگترین کلونی های تولید مثلی فلامینگو در ایران و پلیکان سفید است. دریاچه ارومیه زیستگاه زمستان گذرانی گروههای آبزی از مرغان آبزی (به ویژه اردكها و مرغان دراز پا) است.از گونه های درمعرض تهدید در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه می توان به باکلان بزرگ، اردک بلوطی، غاز پیشانی سفید کوچک، خروس کولی دشتی، عروس غاز، میش مرغ، اردک مرمری، متای پاسرخ، اردک سرسفید، دلیجه کوچک نام برد.

– پرندگان مهاجر منطقه حفاظت شده حرا :

تاکنون حدود 203 گونه در این منطقه گزارش شده است. این ذخیره‌گاه در سراسر سال برای پرندگان زیستگاه مهمی بوده و از مکانهای مهم زادآوری اگرت ها، حواصیل ها، پرستوها و گلاریول ها، حواصیل هندی، سلیم خرچنگ خوار، اگرت بزرگ، اگرت ساحلی، فلامینگو، سلیم خواران، حواصیل بزرگ، گیلانشاه خالدار، پلیکان پا خاکستری، پلیکان سفید، لک لک سیاه، عروس غاز و پرندگان شکاری مانند عقاب شاهی، بحری و شاهین در فصل تابستان، پاییز و زمستان به شمار می‌رود.

– پرندگان پارک ملی کویر:

پرندگان مهاجر

پارک ملی کویر دارای اقلیم خشک و بیابانی است و بیشتر بارندگی آن در ماههای آبان تا اردیبهشت صورت می گیرد. هرساله پرندگان مهاجری چون فلامینگو، آنقوت،سرسبز و خوتکا به اب بندهای این منطقه می آیند. پرندگان پارک شامل کبک، تیهو ، زاغ بور، هوبره، انواع گنجشک، سهره، چکاوک، پرستو و انواع پرندگان شکاری از جمله عقاب طلایی، سنقر، سارگپه، شاهین، بحری و دلیجه است. پارک ملی کویر تنها زیستگاه زاغ بور ایرانی است.

جمع بندی:

کلاغ سیاه ها و دیگر گونه ها از خانواده کلاغ ها، از جمله پرندگانی هستند که به وفور در سطح شهر و در معابر عمومی دیده می شوند. پرندگان به پارک ها و فضاهای مختلف شهری می آیند . از این رو گفته هایی در مورد زیست و رفتار این پرنده نیز نسبتا زیاد است. یکی از گفته هایی که در مورد پرندگان شنیده می شود میزان هوش در پرندگان است. برترین های دنیای پرندگان را می توانید در مقاله مربوط به آن بخوانید که در آن به کلاغ ها به عنوان باهوش ترین پرنده نیز اشاره کرده است. اما به راستی حقایق کلاغ ها چیست؟

کلاغ‌

کلاغ‌ها در ردیف باهوش‌ترین پرندگان جهان قرار دارند و قادر به حل مسائل پیچیده‌ای هستند. آنها در طی آزمایشات متعدد، هوش سرشار و حافظـــه‌ قدرتمنـــد خـــود را بـــه اثبات‌رسانده‌اند. کلاغ‌ها در کار تشخیص چهره، تخصص فوق‌العاده‌ای دارند و دارای حافظـــه‌ای هستند که به شکل مادام‌العمر تصویر افراد خوب و بد را برایشان نگهداری می‌کند.
در طی آخرین آزمایشاتی که در این‌ باره انجام گرفته، نتایج حیرت‌آور آن، دانشمندان را با این پرسش سخت رو به‌ رو کرده که کلاغ‌ها به چه منظوری این حجم از اطلاعات را به‌صورت مادام‌العمر نگهداری می کنند و حتی به‌صورت وراثتی به نسل‌های بعد هم انتقال می‌دهند.

رفتگران طبیعت

کلاغ‌ها در زمره رفتگران طبیعت هستند که در پاک نگاه داشتن آن سهم بسزایی دارند. آنها همچنین از نظافت لانه خود نیز به دقت مراقبت می‌کنند. جوجه کلاغ‌ها از بدو تولد یاد می‌گیرند که فضولات خود را در لانه رها نکنند و به‌جای آن در هنگام حضور و آمادگی والدین و به طور معمول پس از تغذیه، فضولاتشان را به درون منقار والدین می‌ریزند و آنها نیز بلافاصله به‌سوی مکانی دیگر برای دفع آن پرواز می‌کنند و این جریان به‌دفعات در طول روز تکرار می‌شود.

کلاغ ابلق

کلاغ‌های ابلق(معمولی) در آسمان و در هنگام پرواز بسیار قوی ظاهر می‌شوند و کمتر پرنده‌ای وجود دارد که یارای مقابله با آنها را در هنگام پرواز داشته باشد، آنها همچنین از معدود پرندگان روزفعالی هستند که شب‌ها نیز قادر به پرواز بوده و حتی دیده شده که آموزش پرواز شبانه را برای جوجه‌های خود به اجرامی‌گذارند.
برخی از گونه‌ها از جمله کلاغ‌های ابلق‌ و کلاغ‌های سیاه بسیار اجتماعی هستند. در بین اجتماعات کلاغ‌های ابلق که در حاشیه شهرها و در نزدیکی آبگیرها زندگی می‌کنند، دیده شده که آنها ساعتی قبل از غروب آفتاب، در کنار آبگیرها گردهمایی‌های بزرگی تشکیل می‌دهند و همزمان به نظافت و همنشینی با یکدیگر می‌پردازند.

مهاجرت

کلاغ‌های سیاه نیز که زندگی مهاجرتی دارند در آغاز سفر، کلونی‌های بسیار بزرگی که به طور معمول تا حدود ده ها هزار پرنده را دربرمی‌گیرد، تشکیل می‌دهند و اقدام به مهاجرت می‌کنند. سلسله مراتب قدرت و تقسیم وظایف در بین این دوگونه کلاغ به شکل‌های گوناگونی وجود دارد

در نواحی مرکزی ایران، اصفهان یکی از مقاصد مهاجــــرت هزاران کلاغ سیاه است که از ابتدای پاییز تا اواخر زمستان مهمــــان ایــــن منطقــه می‌شوند. کلاغ‌های سیاه روزها را در مزارع حاشیه شهر به تغذیه می‌پردازند و در هنگام غروب آفتاب بر روی درختان بلندی در همان مناطق گرد هم می‌آیند، دقایقــی را به استراحت و همنشینی می‌گذرانند و همزمــــان اقدام بــــه سازماندهی مجدد گروه می‌کنند و بلافاصله بعد از غروب آفتاب که تاریکی بر زمین چیره می‌شود پرواز شبانه خود را به سمت مناطق امن خارج از شهر آغاز می‌کنند.

در بین اعضای این گروه‌ها، برخی دارای وظایف بیشتری برای سازماندهی و راهبری گروه هستند که عصرهنگام با پرواز در منطقه و استفاده از آواهای خاص، افراد گروه را به گردهمایی قبل از پرواز هدایت می‌کنند و تا لحظه حرکت، این عمل تکرار می‌شود.

غراب

غراب بزرگ‌ترین عضو خانواده کلاغ‌هاست که در نواحی مختلف ایران در بیابان‌ها و کوهستان‌ها دیده می‌شود. غراب ها کمتر به‌صورت اجتماعی دیده می‌شوند و بیشتر به شکل خانوادگی در قلمرو گسترده خود زندگی می‌کنند. آنها بینایی بسیار قوی دارند به‌طوری‌که از فواصل بسیار دور و از بلندای آسمان وجود غذا بر روی زمین را تشخیص می‌دهند.

در جریان یک تحقیق کوتاه مدت بر روی یک خانواده غراب که توسط موسسه پرنده شناسان آوای بوم در حاشیه شهر اصفهان انجام گرفت، به وضوح مشخص شد که این خانواده غراب از کیلومترها دورتر حضور محقق را که هر روز مقداری غذا برای آنها می‌برد، تشخیص می‌دادند و به سرعت در محل حاضر می‌شدند.

در ابتدای این تحقیق محل ملاقات با این پرنده‌ها در ارتفاعات بالا بود، اما پس از گذشت مدتی، زمانی که صعود به ارتفاعات بالا میسر نشده بود، در آن چند روز غراب‌ها با احتیاط فراوان به ارتفاع پایین می‌آمدند. در جریان این تحقیق مشخص شد که تغذیه دستی پرندگان وحشی، گذشته از مضرات بسیاری که کارشناسان گوشزد می‌کنند باعث تداخل و هرج و مرج در قلمرو پرندگان و درگیری آنان می‌شود، همچنین تغذیه دراز مدت می‌تواند توانایی پرندگان در رقابت بر سر غذا و قلمرو را مختل کند.

از دیگر مشاهدات این تحقیق این بود که غراب‌ها نیز همانند بسیاری از پرندگان دیگر در هنگام پرواز قدرت مانور کافی برای مقابله با کلاغ‌های ابلق را ندارند به همین دلیل غذا را تا ارتفاعات بالا به‌صورت پیاده حمل می‌کردند و پس از اطمینان از دور شدن کافی از ابلق‌ها به پرواز در می‌آمدند. شایان ذکر است که حضور کلاغ‌ها در طبیعت به‌عنوان رفتگرانی پرکار، مفید و ضروری است. همچنین برخلاف تصور عامه، کلاغ‌ها از جمله کلاغ های سیاه نیز همانند بسیاری از جانداران دیگر از روش‌های کنترل جمعیت تبعیت می‌کنند مگر در مناطقی که انسان با تخلیه و رهاکردن زباله‌های خود و دخالت‌های دیگر در اکوسیستم‌ها، نمودارهای جمعیتی این پرندگان را دستخوش تغییرات زیان‌آور می‌کند.

به نقل از سمّیه امین پور در اصفهان زیبا فضای سبز شهری (پارک های شهری) نقش مهمی در تعیین استانداردهای زندگی شهری به عهده دارند و یگانه مناطقی هستند که امکان آرامش شهرنشینان در اوقات فراغت را بدون خارج شدن از شهر فرآهم می‌کنند. وجود حیات وحش ، به ویژه پرندگان در پارک می‌تواند بر جاذبه‌های پارک بیفزاید. پرندگان به دلیل داشتن صدا و زیبایی‌های خاص و منحصر به فرد، می‌توانند عامل محرکی برای جذب شهروندان به پارک‌ها و فضاهای سبز شهری شوند.

پرندگان، گونه‌های غالب جانوری را در بسیاری از فضاهای سبز تشکیل می‌دهند. به همین جهت در ارتباط با موقعیت آب و هوای منطقه و وضعیت پوشش گیاهی در فصول مختلف، پرندگان مهاجر متفاوتی وارد فضای سبز شهری شده یا از آن کوچ می‌کنند و در نتیجه روی اکوسیستم آن منطقه اثر گذاشته یا از آن متأثر می‌شوند. پرندگان بازگو کننده وضعیت اکولوژیکی محیط زیست خود می‌باشند و با داشتن خصوصیاتی چون توانایی زندگی در محیط‌های مختلف، امکان استفاده از مواد غذایی گوناگون و مشاهده آسان آن‌ها، از شاخص‌های مناسب محیطی در شهرها به شمار می‌روند. گونه‌های پرنده موجود در پارک‌ها با کمک به فرآیندها‌ی اکوسیستم مانند گرده افشانی، کنترل حشرات و پراکنش گیاهی، موجب حفظ سلامتی این مناطق می‌شوند.

تأثیر فضای سبز شهری در غنای گونه ای پرندگان

در پارک‌هایی که از نظر مدیریتی در سطح بالاتری قرار دارند، غنای گونه ای به مراتب بیشتر است. تنوع و ساختار پوشش گیاهی، موجب افزایش مواد غذایی و تنوع بیشتر پناهگاه و فرآهم کردن نیازهای آشیانه‌ای می‌شود و در نتیجه تنوع پرندگان نیز بیشتر می‌شود. غنای گونه‌ای پرندگان در مناطق شهری وابسته به اندازه، شکل و پوشش گیاهی موجود است و در پارک‌هایی که دارای فرم‌های رویشی درختی و درختچه‌ای است، در مقایسه با پارک‌هایی که سطوح وسیعی از آن به چمن اختصاص یافته بیشتر است و بنابراین حفاظت از تنوع ساختاری پارک‌ها در حفاظت از پرندگان مؤثر می باشد.

در پارک ها و فضاهای سبز شهری هرچه تنوع گونه‌های گیاهی بیشتر باشد، آشیان‌های بیشتری به وجود می‌آید. گیاهان بلند باعث به وجود آمدن اشکوب‌های مختلف گیاهی و در نتیجه ریزبوم‌های بیشتر می‌شوند و هر چه اشکوب‌بندی پوشش گیاهی بیشتر باشد، پرندگان متنوع‌تری را در خود جای می‌دهند. همچنین وجود چشم اندازهای اکولوژیکی متنوع در جذب پرندگان مختلف مؤثر می‌باشد.
امروزه با اعمال روش‌های مدیریتی صحیح در پارک‌ها و ایجاد امکاناتی مانند نصب دوربین‌هایی برای تماشای پرندگان، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، مستقرکردن ایستگاه‌های پرنده‌نگری، عرضه پوستر و بروشور مربوط به پرندگان محل و… می توان شهروندان را ترغیب به آشنایی بیش‌تر با پرندگان نمود.
گسترش فرهنگ استفاده صحیح از طبیعت سبب حفاظت از گونه های مختلف پرندگان در پارک‌های شهری می‌شود و در عین حال این فعالیت تفریحی موجب تقویت رابطه انسان شهرنشین با طبیعت می‌گردد.

فضای سبز شهری اصفهان

در این خصوص شهر زیبای اصفهان با داشتن فضاهای سبز متنوع شهری، بیش از 160 گونه پرنده را در خود جای داده و بنابراین بستری مناسب برای توسعه فعالیت پرنده‌نگری می‌باشد و در این میان پارک کوهستانی صفه از جمله نقاط بسیار حائز اهمیت است.
این پارک به دلیل واقع شدن در دامنه کوه صفه، تنوع ساختاری مناسبی دارد و به دلیل وجود چشم اندازها و پوشش گیاهی متنوع از جمله پارک‌های مهم شهر محسوب می‌شود و کارشناسان پرنده نگری ، مشاهده بیش از 80 گونه پرنده را در فصول مختلف گزارش داده‌اند. مرکز پرنده نگری اصفهان با استقرار در پارک کوهستانی صفه به عنوان اولین و تنها مرکز تخصصی پرنده نگری کشور با ایجاد شرایط و امکانات مناسب لازم در جهت حفظ تنوع زیستی و در راستای ترویج تفریح و فعالیت پرنده نگری در اسفندماه سال 96 افتتاح گردید و همواره میزبان عموم گردشگران و شهروندان علاقه‌مند می‌باشد.