اغلب ما در کتاب های درسی خود راجع به مهاجرت پرندگان نکاتی را خوانده ایم. ممکن است برخی از این نکات را فراموش کرده یا به خاطر داشته باشیم. پیشنهاد می کنیم مقاله های پرندگان مهاجر، مهمان های دوست داشتنی و پرندگان مهاجر، صدای بندر را که پیش تر منتشر شده است بخوانید. چگونگی مهاجرت پرندگان به ایران یکی از سوالاتی است که شاید برای شما هم پیش آمده باشد. سوالی که لازم است ابتدا پاسخ سوال جامع تری را بدانیم. و آن دانستن نکات کلی و در مقیاس وسیع تری در مورد مهاجرت پرندگان است. قبلا در مقاله ای با عنوان  راز مهاجرت پرندگان به طور خلاصه در این مورد نوشته ایم. در این مقاله قصد داریم بیشتر به این موضوع بپردازیم.

مهاجرت

واژه مهاجرت یا کوچ به جابجایی فصلی منظم و گسترده ای که پرندگان بین نواحی زادآوری تابستانی و نواحی زمستانی خود انجام میدهند گفته میشود و بطور ساده عبارت است از حرکت پرندگان بطرف جنوب در پاییز و بطرف شمال در بهار یا حرکت از ارتفاعات بطرف زمینهای پست و یا از نقاط دور از ساحل بطرف ساحل و بالعکس. مهاجرت پرندگان ممکن است در پاسخ به تغییرات آب و هوایی، دسترسی به مواد غذایی بیشتر یا زیستگاه بهتر صورت پذیرد. در بین پرندگان دو نوع مهاجرت دیده میشود، مهاجرت روزانه که برای تامین غذای روزانه انجام میگیرد و مهاجرت فصلی که پرنده در یک فصل معین زادگاه و محل تولید مثل خود را ترک نموده و در فصل دیگر مراجعت مینماید.

سالانه حدود پنجاه میلیارد قطعه پرنده در کره زمین مهاجرت میکنند، از حدود 10000 گونه پرنده ای که در دنیا وجود دارد حدود 1800 گونه مهاجرتهای بسیار طولانی دارند، سفری خسته کننده که با تغییراتی در وزن، رژیم غذایی، فیزیولوژی و رفتار پرندگان همراه است. بیشترین میزان مرگ و میر پرندگان در حین همین مهاجرتها اتفاق می افتد لذا بنظر میرسد برخی گونه ها مانند بادخورکها، توکاها و اکثر سسک ها  بمنظور کاهش این مشکلات در حین مهاجرت، شبها پرواز کرده و روزها برای تجدید قوا در مسیر، مشغول تغذیه میشوند. این پرندگان با پرواز در شب رنج کم خوابی را به جان میخرند تا خطر شکار شدن توسط شکارچی ها را کاهش داده و از صرف انرژی زیاد در گرمای روز نیز جلوگیری نمایند. برخی گونه های دیگر مانند لک لک ها که ناچارند بر جریانهای باد گرم ناشی از تابش خورشید سوار شوند روزها پرواز میکنند.

تغذیه 

غذا، آب، جان پناه و محل مناسب برای ساختن آشیانه و تخمگذاری از نیازهای اساسی یک پرنده برای بقاست ولی تغییرات فصلی میتواند شرایط مطلوب زندگی را به محیطی نامناسب تبدیل کند و پرندگان را مجبور به مهاجرت نماید. حرکت برای رسیدن به زیستگاهی خاص که بتواند نیازهای زیستی پرنده شامل غذا، آب، امنیت و غیره را برآورده نماید توجیهی منطقی برای پدیده مهاجرت است، در مجموع دلایل اصلی بروز رفتارهای مهاجرتی در پرندگان شامل شرایط جوی نامساعد، کاهش مواد غذایی، تغییرات ناگهانی فصول(خشکسالی، سرما یا باران های نابهنگام)، کوتاهی و بلندی طول شب و روز، عوامل تاریخ طبیعی یا تکاملی و رقابت بین گونه ای یا درون گونه ای بر سر غذا، قلمرو، آشیانه و غیره میباشد.

پرندگان مهاجر

پرندگان با هر غریزه و به هر دلیلی که مهاجرت می‌کنند مسلماً قهرمان حیوانات مهاجر به شمار می‌روند. در هیچ یک از جاندارانی که مهاجرت بخشی از زندگی آنها محسوب می شود، چنین جابجایی در تعداد گونه، وسعت و مسافت پروازی دیده نشده است. در میان خود پرندگان، پرستوی دریایی قطبی قهرمان است. این پرنده عجیب همه ساله از قطب شمال به قطب جنوب مهاجرت می کند و مجدد به محل زادآوری خود باز می گردد و در هر سفر بیش از 20000 کیلو متر را طی می کند و از این بابت برترین پرنده مهاجر به حساب می آید.

جهت یابی

معمولا پرندگان از علایم مختلف برای جهت یابی در حین مهاجرت استفاده میکنند، بعضی از روی “نشانه های سماوی” که پرندگان روز پرواز از وضعیت خورشید و پرندگان شب پرواز از وضعیت ستارگان، و بعضی از روی “نشانه های ارضی” از قبیل عوارض زمینی، رودخانه ها، کوهها، دره ها، خطوط ساحلی، جنگلهای انبوه، پهنه های آبی، جهت باد، توده های هوا و مهمترین عامل یعنی میدان مغناطیسی زمین به مقصد از پیش تعیین شده خود میرسند.

وجود کریستال های مغناطیسی در میان پرندگان، اولین بار در کبوترهای خانگی کشف شد، دانشمندان پس از سالها تحقیق دریافتند که انتهای عصب های داخل منقار بالایی کبوتر حاوی مقدار زیادی ساختار گلوله ای شکل آهنی است که یک حسگر مغناطیسی محسوب میشود. سالها بعد ساختارهایی مشابه در سینه سرخ ها و چکاوک ها نیز یافت گردید و اکنون مشخص شده که حسگرهای مغناطیسی در اکثر پرندگان وجود دارد. برخی دیگر از دانشمندان با توجه به تحقیقات انجام شده اعتقاد دارند که قطب نمای پرندگان در چشم آن ها قرار دارد و ارتباط تنگاتنگ میان دید و احساس مغناطیسی نشان می دهد که پرندگان می توانند خطوط میدان مغناطیسی زمین که از قطب شمال به سمت قطب جنوب امتداد دارند را ببینند.

ایران در مسیر مهاجرت

بطور تقریب از 550 گونه پرنده در ایران 340 گونه مهاجر هستند که 100 گونه از آنها مهاجرعبوری محسوب شده و مابقی در سرزمین ما زندگی و تولید مثل میکنند. ایران دردو مسیر مهاجرتی مهم جهانی قرار دارد.مسیر مهاجرتی آفریقایی-اوراسیایی و مسیر آسیای میانه-خاورمیانه-آفریقا. در ایران برخی مهاجرت ها داخلی هستند که علاوه بر مهاجرت های كوتاه محلی، شامل مهاجرت هایی است كه در فصل پاییز از شمال به جنوب ایران و در بهار از جنوب به شمال ایران انجام میشود.

پرندگان یكی از بهترین شاخص ها جهت نشان دادن وضـــعیت تنوع زیستی جهان هستند و نقش مهمی در جهت بررسی و پایش تغییرات محیط زیست بازی می كنند. درخطر انقراض قرارگرفتن یک پرنده نشانه تغییرات نامطلوبی در زیستگاه آن پرنده و دیگر جانداران آن اکوسیستم است.

کلام آخر

متأسفانه این حقیقت وجود دارد كه فعالیت های انسانی بیش ترین خطرات را برای پرندگان دارند. از بین رفتن زیستگاه ها، در نتیجه ی آلودگی یا سوء استفاده های بی حد و مرز برای سكونت، كشاورزی، چرای دام و … پیش می آید. تركیبی از عوامل مختلفی مانند: تغییرات آب و هوایی با دخالت انسان، توسعه ناپایدار و از بین بردن زیستگاه ها، نشت مواد نفتی و تهدید پرندگان آبزی، آلودگی مواد پلاستیکی، توربین های بادی و دکل های برق و مخابراتی، ساختمان های بلند و آلودگی نوری در بروز این امر نقش بسیار زیادی دارند.

ما باید درباره نتایج فعالیت های صنعتی و غیر صنعتی که موجب تخریب محیط زیست می شود بیاندیشیم، اینگونه كه بدانیم اهمیت پرندگان برای ما از نظر فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی می تواند به ما یادآوری كند كه نه تنها پرندگان مهاجر با تهدیدات بسیاری مواجه هستند، بلكه دلایل مهم زیادی برای حفاظت از پرندگان و زیستگاه هایشان وجود دارد. با حفاظت از پرندگان مهاجر و ایجاد امنیت برای آنها و انتظار بازگشتشان از مهاجرت هرساله، این اطمینان را خواهیم داشت كه نسل های آینده می توانند از ارتباط مهم بین پرندگان مهاجر و مردم در طول زمان بهره مند شده و لذت ببرند.

ارتباط کودک و طبیعت یکی از موثرترین راه های ایجاد حس تعلق نسبت به محیط زیست برای کودک است. پیش تر در مورد اینکه چگونه پرنده نگری سلامت روان شما را ارتقا می دهد نوشته ایم که پیشنهاد می شود آن را مطالعه کنید. کشف طبیعت و شگفتی‏ های آن برای کودکان بسیار جذاب است. یکی از این شگفتی‏ ها پرندگانند. تماشا کردن و شناخت پرندگانی که در زیستگاه ‏های اطراف ما زندگی می‏ کنند، سرگرمی فوق ‏العاده مفرح و سالمی برای خانواده‏ هاست و هم‏زمان، ارزش احترام و دلسوزی برای طبیعت را نیز به کودکان آموزش می ‏دهد. تنوع پرندگان در زیستگاه ‏های اطراف ما نقش مهمی در علاقه ‏مند ساختن کودکان به طبیعت دارد و در تمام طول سال حضور گونه ‏های جدید و در حال مهاجرت، جذابیت ‏های جدیدی را برای کودکان فراهم می ‏کند. پرنده بان جوان سطحی از عضویت در انجمن آوای بوم است که برای کودکان علاقه مند به پرندگان و پرنده نگری در نظر گرفته شده است.

نگارنده: محمدعلی آقاابراهیمی

پرنده نگری در فصول مختلف

فصل‏ های بهار و پاییز که فصل مهاجرت جمعی پرندگانند، پدیده‏ های طبیعی برجسته‏ ای را برای کودکان به نمایش می‏گذارند و این پرسش را در ذهن پرسشگر آنها ایجاد می‏کنند که این پرندگان کوچک خستگی‏ ناپذیر چگونه قاره‏ ها را طی می‏کنند و به مقصد می‏رسند.کودکان با بهره‏ گیری از حافظه‏ قوی و هوش بالا، با بررسی تفاوت‏ ها و شباهت‏ های پرندگان و پس از کسب اندکی تجربه، با تمرکز بر مشاهده‏ رفتار آنها و همچنین دقت در نوع آواز و اصوات آنها، مهارت خود را در شناسایی پرندگان به سرعت افزایش می‏دهند. آنها یاد می‏ گیرند که از مجموع این اطلاعات، برای شناسایی پرنده‏ ها استدلال کنند.

کودکان با شرکت در تورهای پرنده ‏نگری می‏ آموزند که به زیستگاه ‏های طبیعی حیوانات احترام بگذارند، به درختان آسیب نزنند، در زیستگاه‏ هایی که پرندگان لانه دارند، آهسته و بی‏ سر‏و‏صدا حرکت کننـــد و هـرگــز به لانـــه پرندگان نزدیک نشوند. آنهـا یــاد می‏ گیــرنــد که پـرندگان به بو و تماس انســـان حســـاس‏ اند و حضــور انسان در نزدیکی لانه ‏های فعال پرندگان سبب می‏شود آنها دچار استــرس شوند و حتی شاید لانه‏ خود را ترک کنند. به همین دلیل است که کودکان باید بدانند که باید به سرعت قلمرو لانه پرندگان را ترک کنند. کودکان یاد می‏ گیرند که جوجه‏ های تازه متولد‏ شده‏ پرندگان را از طبیعت خارج نکنند و همواره به یاد داشته باشند که مادر جوجه ‏ها در همان نزدیکی منتظر است.

ابزار و تجهیزات پرنده نگری

تجهیزات لازم برای حضور کودکان در پرنده ‏نگری بسیار ساده و ارزان است. لباس همرنگ طبیعت، یک بطری آب، یک کوله‏ پشتی شامل تنقلات، یک دوربین دوچشمی و یک کتاب صحرایی شناسایی پرندگان، همه‏ تجهیزاتی هستند که برای این برنامه لازم است. همچنین اگر به محیط‏ های ناهموار و مناطقی با درجه‏ سختی بالاتر می‏روید، همراه داشتن جعبه‏ کمک ‏های اولیه و مجهز بودن به کفش و لباس مناسب، بسیار مهم است.همراه داشتن دوربین دیجیتال و دفترچه‏ یادداشت و مداد به کودکان کمک می‏کند که مشاهدات خود را ثبت کنند. علاوه‏ بر‏این، آنها به کمک دوربین دیجیتال با عکاسی آشنا می‏شوند و فرصتی به‏ دست می ‏آورند که به ‏تدریج آرشیوی از عکس‏ های پرندگان مهاجر و مقیم منطقه‏ خود را برای ردیابی جمعیت آنها، تهیه کنند.

شرکت در تور زیر نظر راهنمای پرنده‏ نگری، برای کودکان این امکان را فراهم می‏ سازد که با سهولت بیشتری با پرندگان یک منطقه آشنا و از اطلاعاتی که قبلا گردآوری شده است و نقشه‏ ها و بروشورهای پرنده‏ شناسی آن منطقه بهره‏ مند شوند.پرنده‏ نگری برای کودکان کم ‏سن‏ تر باید از محیط ‏های اطراف محل زندگی‏شان، آغاز شود و به این منظور والدین می‏توانند برای جذب پرنده ‏ها در اطراف محل سکونت خود، اقدام به نصب آشیانه‏ های استاندارد و یا ظروف مخصوص غذاخوری پرندگان کنند.

تحقیقات جدید نشان داده است که ارتباط کودک و طبیعت از جمله پرنده‏ نگری می‏تواند استرس را از کودکان دور کند، مهارت ‏های یادگیری آنها را افزایش دهد و قدرت تجزیه و تحلیل، استدلال، ارائه‏ فرضیه و نتیجه‏ گیری را در آنها تقویت کند و همچنین کودکان را برای انجام بهتر تکالیف درسی یاری رساند. بدیهی است که گردش تفریحی سرگرم‏ کننده همراه با جست وجو و شناخت پرندگان در دل طبیعت، برای همه‏ دروس مقطع ابتدایی بسیار سودمند خواهد بود. شمارش و آمار برای ریاضی، بررسی ابعاد و طرح ‏های بال و پر پرندگان برای هندسه و تمرکز بر رفتار زادآوری، تغذیه و لانه‏ سازی پرندگان برای درس علوم با آموختنی‏ های جدیدی همراه خواهد بود و همه‏ این دستاوردها شناخت بیشتر عالم هنر را برای کودکان امکان‏پذیر می‏ سازند.

به نقل از سمیه امین پور  در اصفهان زیبا:

کشور ایران به دلیل وسعت زیاد، شرایط اقلیمی، دامنه تغییرات ارتفاعی و موقعیت جغرافیای دارای تنوع غنی زیستگاهی و به تبع آن تنوع جالب پرندگان است.
آشنا ساختن مردم با توریسم پرنده‌نگری (Birdwatching) به حفظ محیط زیست كمك خواهد كرد اما مشروط به آن كه در زمان مناسب و با رعایت اصول علمی و فنی صورت بگیرد.
پرنده نگری لذت مشاهده پرنده های آزاد در زیستگاه های آنها و محیط های طبیعی مثل تالاب ها، دشت ها، کوه ها، دریاچه ها، جنگلها، مراتع و حتی منزل و پارک های درون شهر است.
پرنده ها همه جا هستند و مشاهده آن ها نیاز به وسایل و لوازم زیادی ندارد و تجهیزات آن به سهولت قابل دسترسی است.
وسایل مورد نیاز برای ورود به فعالیت پرنده نگری به شرح زیر است:

• لباس مناسب:

پرنده نگران همیشه سعی می کنند از پوششی همرنگ با محیط استفاده کنند. در این صورت پرندگان متوجه حضور شما نمی شوند و شما با تأمل خاطر بیشتری می توانید به مشاهده آن ها در لانه و در حین فعالیت های روزمره نظیر غذادهی به جوجه ها بپردازید.

• دوربین دو چشمی:

برای مشاهده پرندگان به یک دوربین دو چشمی نیاز دارید. نمی توان به پرندگان زیاد نزدیک شد اما با استفاده از یک دوربین مناسب می توان آنها را مورد کاوش قرار داد.

• کتاب راهنما:

شما باید در آغاز این راه یک راهنما داشته باشید. کتاب راهنما با تصاویری از پرندگان و نکاتی برای شناسایی آنها در کشف این دنیای شگرف بسیار موثر است.
در این زمینه استفاده از کتاب راهنمای پرنگان ایران نوشته، جمشید منصوری و کتاب راهنماي ميداني پرندگان ايران اثر فريد مبصر مفید می باشد. همچنین انواع نرم افزارها و اپلیکشن ها نیز می توانند جایگزین های مناسبی برای این کتابها باشد.

• مداد و دفترچه یادداشت:

سعی کنید مشاهدات خود را سریع یادداشت کنید. پرنده نگران حرفه ای مشاهدات خود را به دقت ثبت می کنند.
اما علاوه بر موارد گفته شده برای پرنده نگر حرفه ای شدن اولین شرط داشتن حوصله و پشتکار و سپس حفظ سکوت و آرامش در طبیعت است.