اغلب ما در کتاب های درسی خود راجع به مهاجرت پرندگان نکاتی را خوانده ایم. ممکن است برخی از این نکات را فراموش کرده یا به خاطر داشته باشیم. پیشنهاد می کنیم مقاله های پرندگان مهاجر، مهمان های دوست داشتنی و پرندگان مهاجر، صدای بندر را که پیش تر منتشر شده است بخوانید. چگونگی مهاجرت پرندگان به ایران یکی از سوالاتی است که شاید برای شما هم پیش آمده باشد. سوالی که لازم است ابتدا پاسخ سوال جامع تری را بدانیم. و آن دانستن نکات کلی و در مقیاس وسیع تری در مورد مهاجرت پرندگان است. قبلا در مقاله ای با عنوان  راز مهاجرت پرندگان به طور خلاصه در این مورد نوشته ایم. در این مقاله قصد داریم بیشتر به این موضوع بپردازیم.

مهاجرت

واژه مهاجرت یا کوچ به جابجایی فصلی منظم و گسترده ای که پرندگان بین نواحی زادآوری تابستانی و نواحی زمستانی خود انجام میدهند گفته میشود و بطور ساده عبارت است از حرکت پرندگان بطرف جنوب در پاییز و بطرف شمال در بهار یا حرکت از ارتفاعات بطرف زمینهای پست و یا از نقاط دور از ساحل بطرف ساحل و بالعکس. مهاجرت پرندگان ممکن است در پاسخ به تغییرات آب و هوایی، دسترسی به مواد غذایی بیشتر یا زیستگاه بهتر صورت پذیرد. در بین پرندگان دو نوع مهاجرت دیده میشود، مهاجرت روزانه که برای تامین غذای روزانه انجام میگیرد و مهاجرت فصلی که پرنده در یک فصل معین زادگاه و محل تولید مثل خود را ترک نموده و در فصل دیگر مراجعت مینماید.

سالانه حدود پنجاه میلیارد قطعه پرنده در کره زمین مهاجرت میکنند، از حدود 10000 گونه پرنده ای که در دنیا وجود دارد حدود 1800 گونه مهاجرتهای بسیار طولانی دارند، سفری خسته کننده که با تغییراتی در وزن، رژیم غذایی، فیزیولوژی و رفتار پرندگان همراه است. بیشترین میزان مرگ و میر پرندگان در حین همین مهاجرتها اتفاق می افتد لذا بنظر میرسد برخی گونه ها مانند بادخورکها، توکاها و اکثر سسک ها  بمنظور کاهش این مشکلات در حین مهاجرت، شبها پرواز کرده و روزها برای تجدید قوا در مسیر، مشغول تغذیه میشوند. این پرندگان با پرواز در شب رنج کم خوابی را به جان میخرند تا خطر شکار شدن توسط شکارچی ها را کاهش داده و از صرف انرژی زیاد در گرمای روز نیز جلوگیری نمایند. برخی گونه های دیگر مانند لک لک ها که ناچارند بر جریانهای باد گرم ناشی از تابش خورشید سوار شوند روزها پرواز میکنند.

تغذیه 

غذا، آب، جان پناه و محل مناسب برای ساختن آشیانه و تخمگذاری از نیازهای اساسی یک پرنده برای بقاست ولی تغییرات فصلی میتواند شرایط مطلوب زندگی را به محیطی نامناسب تبدیل کند و پرندگان را مجبور به مهاجرت نماید. حرکت برای رسیدن به زیستگاهی خاص که بتواند نیازهای زیستی پرنده شامل غذا، آب، امنیت و غیره را برآورده نماید توجیهی منطقی برای پدیده مهاجرت است، در مجموع دلایل اصلی بروز رفتارهای مهاجرتی در پرندگان شامل شرایط جوی نامساعد، کاهش مواد غذایی، تغییرات ناگهانی فصول(خشکسالی، سرما یا باران های نابهنگام)، کوتاهی و بلندی طول شب و روز، عوامل تاریخ طبیعی یا تکاملی و رقابت بین گونه ای یا درون گونه ای بر سر غذا، قلمرو، آشیانه و غیره میباشد.

پرندگان مهاجر

پرندگان با هر غریزه و به هر دلیلی که مهاجرت می‌کنند مسلماً قهرمان حیوانات مهاجر به شمار می‌روند. در هیچ یک از جاندارانی که مهاجرت بخشی از زندگی آنها محسوب می شود، چنین جابجایی در تعداد گونه، وسعت و مسافت پروازی دیده نشده است. در میان خود پرندگان، پرستوی دریایی قطبی قهرمان است. این پرنده عجیب همه ساله از قطب شمال به قطب جنوب مهاجرت می کند و مجدد به محل زادآوری خود باز می گردد و در هر سفر بیش از 20000 کیلو متر را طی می کند و از این بابت برترین پرنده مهاجر به حساب می آید.

جهت یابی

معمولا پرندگان از علایم مختلف برای جهت یابی در حین مهاجرت استفاده میکنند، بعضی از روی “نشانه های سماوی” که پرندگان روز پرواز از وضعیت خورشید و پرندگان شب پرواز از وضعیت ستارگان، و بعضی از روی “نشانه های ارضی” از قبیل عوارض زمینی، رودخانه ها، کوهها، دره ها، خطوط ساحلی، جنگلهای انبوه، پهنه های آبی، جهت باد، توده های هوا و مهمترین عامل یعنی میدان مغناطیسی زمین به مقصد از پیش تعیین شده خود میرسند.

وجود کریستال های مغناطیسی در میان پرندگان، اولین بار در کبوترهای خانگی کشف شد، دانشمندان پس از سالها تحقیق دریافتند که انتهای عصب های داخل منقار بالایی کبوتر حاوی مقدار زیادی ساختار گلوله ای شکل آهنی است که یک حسگر مغناطیسی محسوب میشود. سالها بعد ساختارهایی مشابه در سینه سرخ ها و چکاوک ها نیز یافت گردید و اکنون مشخص شده که حسگرهای مغناطیسی در اکثر پرندگان وجود دارد. برخی دیگر از دانشمندان با توجه به تحقیقات انجام شده اعتقاد دارند که قطب نمای پرندگان در چشم آن ها قرار دارد و ارتباط تنگاتنگ میان دید و احساس مغناطیسی نشان می دهد که پرندگان می توانند خطوط میدان مغناطیسی زمین که از قطب شمال به سمت قطب جنوب امتداد دارند را ببینند.

ایران در مسیر مهاجرت

بطور تقریب از 550 گونه پرنده در ایران 340 گونه مهاجر هستند که 100 گونه از آنها مهاجرعبوری محسوب شده و مابقی در سرزمین ما زندگی و تولید مثل میکنند. ایران دردو مسیر مهاجرتی مهم جهانی قرار دارد.مسیر مهاجرتی آفریقایی-اوراسیایی و مسیر آسیای میانه-خاورمیانه-آفریقا. در ایران برخی مهاجرت ها داخلی هستند که علاوه بر مهاجرت های كوتاه محلی، شامل مهاجرت هایی است كه در فصل پاییز از شمال به جنوب ایران و در بهار از جنوب به شمال ایران انجام میشود.

پرندگان یكی از بهترین شاخص ها جهت نشان دادن وضـــعیت تنوع زیستی جهان هستند و نقش مهمی در جهت بررسی و پایش تغییرات محیط زیست بازی می كنند. درخطر انقراض قرارگرفتن یک پرنده نشانه تغییرات نامطلوبی در زیستگاه آن پرنده و دیگر جانداران آن اکوسیستم است.

کلام آخر

متأسفانه این حقیقت وجود دارد كه فعالیت های انسانی بیش ترین خطرات را برای پرندگان دارند. از بین رفتن زیستگاه ها، در نتیجه ی آلودگی یا سوء استفاده های بی حد و مرز برای سكونت، كشاورزی، چرای دام و … پیش می آید. تركیبی از عوامل مختلفی مانند: تغییرات آب و هوایی با دخالت انسان، توسعه ناپایدار و از بین بردن زیستگاه ها، نشت مواد نفتی و تهدید پرندگان آبزی، آلودگی مواد پلاستیکی، توربین های بادی و دکل های برق و مخابراتی، ساختمان های بلند و آلودگی نوری در بروز این امر نقش بسیار زیادی دارند.

ما باید درباره نتایج فعالیت های صنعتی و غیر صنعتی که موجب تخریب محیط زیست می شود بیاندیشیم، اینگونه كه بدانیم اهمیت پرندگان برای ما از نظر فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی می تواند به ما یادآوری كند كه نه تنها پرندگان مهاجر با تهدیدات بسیاری مواجه هستند، بلكه دلایل مهم زیادی برای حفاظت از پرندگان و زیستگاه هایشان وجود دارد. با حفاظت از پرندگان مهاجر و ایجاد امنیت برای آنها و انتظار بازگشتشان از مهاجرت هرساله، این اطمینان را خواهیم داشت كه نسل های آینده می توانند از ارتباط مهم بین پرندگان مهاجر و مردم در طول زمان بهره مند شده و لذت ببرند.

در سال های اخیر در بسیاری از شهرها، شهرداری ها جهت زیبا سازی فضای شهر اقدام به نورپردازی درختان و چراغ های روشنایی در پایین و یا لابه لای درختان حاشیه ی خیابان ها نصب می کنند. اما این کار چه تاثیری بر پرندگان دارد؟ آیا پرندگانی چون شاه بوف که از جمله پرندگان شبگرد یا شب فعال هستند دچار مشکل نخواهند شد؟ و یا حتی برای لانه سازی سایر پرندگان آسیبی نخواهد داشت؟

جواب به این سوال از بسیاری جهات کار راحتی نیست چرا که اغلب تأثیرات این فعالیت بر روی درختان، پرندگان و دیگر موجودات زنده به صورت غیر مستقیم بوده و سنجش این تاثیر را دشوار میکند. در این مطلب به صورت خلاصه، به برخی از تاثیرات احتمالی اشاره کرده و راه حل هایی پیشنهاد میگردد.

تأثیرات نورپردازی درختان

اغلب پرندگان روز فعال بوده و برخی از پرندگان شب فعال هستند. پرندگان روز فعال در شهر، با تاریک شدن هوا به لانه یا محل پنهان شدن خود میروند. در فصول لانه سازی و تخم گذاری، بسیاری از پرندگان لانه ی خود را به گونه ای در میان شاخ و برگ درختان به صورت استتار میسازند که به هنگام شب، پرندگان شکاری شب فعال از جمله جغدها نتوانند به راحتی لانه و در نتیجه خود آن ها و جوجه ها را بیابند. نور پردازی به کل درخت، زحمت آن ها در پنهان شدن را به هدر میدهد.

یکی از مشکلات بسیار مهمی که نور پردازی در شب ایجاد میکند، دشوار کردن فهم چرخه ی شب و روز برای پرندگان و دیگر موجودات زنده و بهم ریختن ساعت مغزی آنها می باشد. این تأثیر هر چند کم باشد، میتواند تاثیرات بلند مدت نامطلوبی داشته باشد. به طور مثال پرندگان در فهم زمان رسیدن فصل بهار اشتباه کرده و چرخه ی زمانی زاد و ولد و تخم گذاری آنها به هم می خورد.

یکی از تأثیرات نورپردازی شبانه در درختان، جذب حشرات است. زمانی که حشرات در تعداد بسیار انبوه در کنار چراغ ها در حال حرکت باشند، بسیاری از پرندگان حشره خوار ممکن است تا ساعاتی پس از غروب آفتاب هم به دلیل وفور غذا، غذا خوردن را ترک نکرده و فعالیت تغذیه ای خود را ادامه دهند. این موضوع میتواند آنها را در معرض خطر شکار شدن توسط پرندگانی قرار دهد که در آن ساعات به طور طبیعی میتوانند فعالیت کنند.

یکی از مهم ترین تأثیرات بالا بردن آلودگی نوری در شهر، ایجاد خطا در مسیر یابی پرندگان مهاجر است. این موضوع به خصوص در شب های مه آلود و بارانی بیشتر به چشم می آید. بسیاری از پرندگان از جهت قرارگیری ستارگان و ماه برای یافتن مسیر خود در طول مهاجرت استفاده میکنند و برای این پرندگان نور بسیار زیاد در شهرها میتواند خطرآفرین باشد. این پرندگان به اشتباه به سوی این نورها حرکت کرده و از مسیر اصلی خود منحرف میشوند.

یکی از تاثیرات نورپردازی بر روی درختان، این است که برخی پرندگان که آن درختان را برای لانه سازی انتخاب کرده اند، در سال های آتی به آن درخت باز نخواهند گشت. چرا که لانه سازی در این درختان که تمام طول شب روشن و در معرض دید هستند، ریسک بسیار بالایی دارد.

راه حل:

تحقیقات بسیاری نشان داده است که استفاده از لامپ های LED برای نورپردازی شهری، برای سلامت انسان نیز میتواند مضر باشد. همچنین میتواند چرخه ی زندگی خود درختان را نیز دچار آسیب کرده و به درختان ضرر برساند.
اما چه میتوان کرد که پروژه های نورپردازی شبانه شهرها و زیباسازی از طریق آن ها منتفی نشود و آسیب به محیط زیست و پرندگان نیز به حداقل برسد؟

یکی از مهم ترین راه حل ها، استفاده از نورهای طیف رنگی قرمز-نارنجی-زرد است. به طور کلی به نظر میرسد در امر نورپردازی درختان میزان آسیب ناشی از نورهای قرمز حداقل، و آسیب ناشی از نورهای سفید رنگ حداکثر است. همچنین میتوان برای کاهش میزان آسیب، نه تمام درختان یک منطقه یا یک خیابان، که برخی از درختان را برای نورپردازی انتخاب کرد و برخی از درختان را نیز برای حفظ پرندگان، بدون نورپردازی رها کرد. همچنین اگر نور پردازی در خیابان ها به گونه ای تنظیم و برنامه ریزی شود که نور به صورت مستقیم رو به درخت نباشد، آسیب وارده کاهش می یابد.

باید ها و نباید های پرنده نگری چیست؟ پرنده نگری مانند هر فعالیت دیگری قوانینی دارد. باید ها و نبایدهایی که نه تنها زمانی که در طبیعت هستید بلکه در محیط شهری و اطراف محل زندگیمان نیز باید به آن توجه کنید. وقتی برای تفریح پرنده‌ نگری به دل طبیعت می‌روید قبل از هرچیز باید به این نکته توجه کنید که ارزش پرندگان و تاثیرات سلامت زندگی آنها و محیط زیست بر بقای بشر به طور کامل متقابل است.باید توجه داشته باشید که کوچک ترین رفتار یا عاداتی ممکن است تاثیراتی برزندگی ما و پرندگان بگذارد، به این دلیل در تمام دنیا کدهای اخلاقی مورد قبولی وجود دارد که باید به آنها توجه کنید.

کد های اخلاقی پرنده نگری

• 
  نباید لانه پرنده‌ها را لمس کرد یا حتی به آنها نزدیک شد. امنیت لانه در خطر می افتد و ممکن است پرنده لانه‌ خود را ترک کند.پرنده‌ای که برای انتخاب محل لانه سازی، مراحل ساخت لانه، جذب جفت و زادآوری هفته ها انرژی بسیاری صرف کرده ممکن است قلمرو، لانه و حتی جوجه های خود را رها کند.

• به پرندگان غذا ندهید. پرندگان خود قادر به یافتن غذا هستند و نیازی به کمک ما ندارند، با غذا دادن به آنها رفتار طبیعی آنها را تغییر ندهید. بارها دیده‌ایم که افرادی در کناررودخانه‌ها ایستاده وبرای پرندگان غذا پرتاب می‌کنند، این کار نه تنها باعث آلودگی آب و محیط طبیعی می‌شود بلکه ممکن است پرنده با خوردن آنها آسیب بسیاری ببیند. پرندگان ممکن است با یک دانه پفک که ارزش غذایی برای آنها ندارد، بدنشان ضعیف شود وحتی از بین بروند.

• هنگام پرنده نگری سکوت را رعایت کنید و لباس‌هایی متناسب با رنگ محیط بپوشید. به یاد داشته باشید که در قلمرو آنها هستید و نباید موجب استرس آنها شوید.
  باعث آلودگی آب، خاک و زیستگاه پرندگان نشوید.

• در طبیعت ممکن اســـت به جوجه پرندگانی بر بخورید که از لانه بیرون افتاده اند. هرگز تلاش نکنید آنها را به لانه برگردانید!چرا که در چرخه طبیعت، حیواناتی وجود دارند که بخشی از غذای آنها، جوجه‌های بیرون افتاده از لانه هستند و چنانچه شما این جوجه‌ها را به لانه برگردانید، با دست بردن در طبیعت موجب گرسنه ماندن این جانداران خواهید شد.

• اگر لاشه پرنده‌ای را دیدید به آن دست نزنید. آنها جزئی از چرخه غذایی هستند. تنها در صورتی که لاشه ای کنار جاده بود آن را به بیرون جاده بیندازید، چرا که تعداد زیادی حیوان برای رسیدن به این لاشه‌ها تصادف می‌کنند و زیر لاستیک ماشین‌ها ازبین می‌روند.

• هرگز پرنده‌ای را بدون مشورت با کارشناسان مرتبط در محیطی رها نکنید. چنانچه پرنده ای در مکان و زمان نامناسب رها شود موجب مرگ آن می‌شود.به یاد داشته باشیم در طبیعت هیچ اثری جز رد پا از خود بر جای نگذاریم و چیزی جز عکس و خاطره همراه نیاوریم.

امیدواریم که در این مطلب باید ها و نباید های پرنده نگری را به خوبی بیان کرده باشیم.

به نقل از مهسا هاشمی در اصفهان زیبا