هدهدها و رفتارشناسی آنها
آیا می‌دانید پرنده هدهد نماد چیست ؟ از نام‌های دیگر پرنده هدهد شانه بسر ، پوپک نیز میتوان یاد کرد. گاهی ممکن است برخی هدهد را با دارکوب اشتباه بگیرند، اما وجه تمایز این دو پرنده منقار آن‌هاست. در مطالب گذشته به معرفی زاغ بور ، فلامینگو ، سهره طلایی ، پری‌شاهرخ پرداختیم. همچنین در مورد سیستم شنوایی در پرندگان و بینایی در آنها نوشتیم. هدهد به انگلیسی “Hoopoe” نام دارد که از نوع صدایش گرفته شده‌است. برای آشنایی بیشتر با این پرنده زیبا و نام آشنا در این مقاله همراه ما باشید.
پرنده هدهد نماد چیست ؟
هدهد، پوپک یا شانه‌به‌سر پرنده‌ای نام آشنا، با سرو گردن کرم متمایل به نارنجی، تاجی افراشته و نوارهایی سیاه و سفید بر روی بال است که با پروازی موجی و بال زدن‌های پروانه‌ای شکل کاملا از دیگر گونه‌ها متمایز است. بااین وجود ممکن است برخی افراد آن را با دارکوب‌ها اشتباه بگیرند، اما در یک نگاه سطحی هدهدها منقارهایی باریک و بلند دارند که در انتها، خمیده و رو به پایین دیده میشود.
هدهد در ادبیات، داستان‌ها و تاریخ جهان به ویژه ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. از نقش هدهد به‌عنوان پیک حضرت سلیمان و هادی و راهنما در منطق‌الطیر عطار نیشابوری گرفته تا نماد تاج و تخت و سلطنت در مصر باستان، نقش‌هایی از این پرنده در آرامگاه‌های باستانی مصر موجود است. نام لاتین و انگلیسی هدهد از نوع صدایش گرفته‌شده‌است صدایی که آن را به هق هق و یا گریه کودک تشبیه میکنند در برخی کشورها آن را پرنده گریان می‌نامند.
نر و ماده این گونه در یک نگاه کاملا مشابه هستند اما با کمی دقت میتوان میان آنها تمایز قائل شد. هدهد نر کمی بزرگتر از ماده بوده، سر و گردن کرم متمایل به نارنجی و به طور کلی پررنگتر دیده میشود، پرهای تاج بلندتر از ماده است. هدهد ماده اندکی کوچکتر از نر و با پرو بالی کم‌رنگ‌تر اغلب خاکی و کرم با پرهای تاج کوچکتر مشاهده میشود.
تغذیه و مکانیسم دفاعی هدهدها
این پرندگان با منقار بلند خود در روی زمین و داخل حفره نرمتنان و حشرات به دنبال غذا می‌گردند، اغلب از انواع لاروها، شفیره‌ها، پروانه و بیدها، عنکبوتیان، خزندگان کوچک تغذیه میکنند. به‌دلیل اینکه بیشتر رژیم غذایی آنها را حشرات و لاروهایی تشکیل میدهند که در فعالیت‌های انسانی به‌عنوان آفت تلقی میشوند از جمله پرندگان مفید در کشاورزی و کنترل حشرات شناخته میشوند.
هدهدها برای آفتاب گرفتن و گاهی ترساندن مهاجم در فضای باز، بال‌های خود را باز و بدن را کاملا به زمین می‌چسبانند. با بازو بسته کردن پرهای تاج خود و نیز جلو و عقب بردن سر سعی در ترساندن مهاجم میکنند.
گونه‌های هدهد در جهان:
هدهد اوراسیایی Upupa epops
در شمال آسیا و اروپا دیده میشود که این گونه در فصول سرد به مناطق استوایی و شمال آفریقا مهاجرت میکند.
هدهد آفریقایی Upupa Africana
در موزامبیک، آنگولا، زامبیا، مالاوی، تانزانیا، شمال کنگو و عربستان سعودی پراکندگی دارد. هدهد آفریقایی برخلاف هدهد اوراسیایی جابه جایی و تحرک کمتری دارد و در تمام فصول یک گونه ساکن در منطقه شناخته میشود.
هدهد ماداگاسکار Upupa marginata
بومی و اندمیک این منطقه است.
هدهد سنت هلن Upupa antaios
در جزیره هلنا در شمال اقیانوس اطلس حضور داشته است از این گونه جز یک قطعه استخوان قدیمی(فسیل) اطلاعات چندانی در دسترس نیست اما پژوهشگران آن را از گونه‌های فاقد پرواز و بزرگ جثه معرفی میکنند که در قرن 16ام میلادی به دلیل اکتشافات بشر و رهاسازی گونه‌های غیربومی و مهاجم برای همیشه منقرض شده است.
هدهدها و نست‌باکس‌ها
هدهدها پرندگانی بسیار کنجکاو هستند و معمولا نست باکس‌ها برای آن ها جذاب است. درصورت مناسب بودن ابعاد نست باکس و محیط نصب توسط آنها پذیرفته و اشغال میشوند. اگر شرایط مناسب و محیط امن باشد هر سال به همان نست باکس باز گشته و زادآوری میکنند. ممکن است تلاش‌هایی برای ورود به آشیانه‌های پرندگان کوچکتر از خود از طرف آنها مشاهده شود این کار بیشتر توسط پرندگان جوان و کنجکاو انجام می‌گیرد البته در محیط‌‌هایی که با کمبود لارو و حشرات مواجه شوند اقدام به برداشتن تخم از سایر نست باکس‌های کوچکتر میکنند. هدهد پرنده‌ای بسیار قلمرو طلب است و در برابر آشیانه پرندگان کوچکتر از خود حساسیت چندانی ندارد اما نسبت به پرندگان هم جثه مانند سارها بسیار حساس است. بنابراین آشیانه آنها باید در فاصله مناسبی از پرندگان دیگر نصب شود.
زیستگاه و جفت‌یابی هدهد
از اواخر اسفند ماه و در مناطق سردسیر از اواسط فروردین برای زادآوری به زیستگاه‌های مناسب در ایران وارد میشوند. هدهد پرنده‌ای تک همسر است. پرندگان نر برای جلب جفت با آغاز بهار شروع به آوازخوانی میکنند. صدای آنها بم اما پر طنین است. پس از جفت‌یابی آشیانه مناسبی را که اغلب در تنه درختان قدیمی، شکاف دیوارها و نیز در سوراخ‌های پرچین و توده‌های هیزم انتخاب میکنند. هدهد نر تا گذاشتن آخرین تخم در لانه توسط پرنده ماده با آوازخوانی قلمرو خود را مشخص و از محیط آن دفاع میکند. پس از آن سکوت کرده اما همچنان از محدوده خود محافظت میکند. در این زمان معمولا اگر آوازی توسط جنس نر خوانده شود در محدوه‌ای خارج از محیط اطراف آشیانه و احتمالا به‌منظور جلب توجه گونه‌های مهاجم به محیطی دور از آشیانه است.
تخمگذاری و تغذیه جوجه‌ها
فضای داخل آشیانه با مقداری برگ خشک، پر و یا پوشال و بسیار مختصر و ساده پوشیده میشود. پرنده ماده 4-6 و به ندرت 8 تخم به رنگ سفید متمایل به کرم و گاهی همراه با نقطه نقطه‌های ریز قهوه‌ای در آشیانه میگذارد. گاهی هدهد نر در نشستن روی تخم‌ها به ماده کمک میکند اما اغلب غذای پرنده ماده که روی تخم‌ها نشسته است را فراهم میکند. پس از 14 روز جوجه‌ها که نارس هستند سر از تخم بیرون میاورند، در روزهای اول به خصوص هنگام شب پرنده ماده در لانه می‌ماند. اما با بزرگتر شدن جوجه‌ها و رویش اولین پرها از لانه خارج شده و با پرنده نر، هر دو به تغذیه جوجه‌ها ادامه میدهند.
در این هنگام اگر مهاجمی به آشیانه نزدیک شود توسط پرنده نر رانده شده و یا با پرتاب ماده‌ای بدبو از دهان پرندگان داخل لانه و یا پاشش فضولات به بیرون فراری داده میشود. هدهدها علاقه چندانی به نظافت محیط داخل آشیانه ندارند، اگرچه به ندرت این رفتار مشاهده شده اما محیط آشیانه آنها پر از فضولات و بقایای حشراتی است که به عنوان غذا مصرف کرده‌اند. از این رو محیط آشیانه آنها بسیار بدبو است که شاید نوعی تکنیک دفاعی دربرابر گونه‌های مهاجم باشد.
سرانجام جوجه‌ها
پس از تقریبا دو هفته جوجه‌ها به تشویق پدر و مادر به تغذیه در بیرون لانه، یک به یک از محیط آشیانه خارج میشوند. در این میان جوجه‌های ضعیف‌تر ممکن است 1 الی 2 روز همچنان در آشیانه توسط والدین تغذیه شوند، اما جوجه‌ای که قوای خود را باز نیابد سرانجام محکوم به مرگ در آشیانه خواهد شد. پرندگان جوانی که از لانه خارج شده‌اند روی درختان اطراف یا محل‌های امن پراکنده شده و با صدای سوت مانند، از پدر و مادر غذا طلب میکنند. آنها به سرعت در پرواز مهارت پیدا کرده و معمولا تا اواسط تابستان به صورت دستههای چندتایی حین غذاخوردن روی زمین با والدین خود مشاهده میشوند.
معمولا هدهدها یک‌بار در سال زادآواری میکنند. نگارنده در خصوص نست باکس‌ها مواردی از زادآوری مجدد را در سال‌های پرباران و با تابستان‌های ملایم مشاهده نموده است. در دومین زادآوری تعداد تخم‌ها کم، دو تا حداکثر چهار عدد است. اگر در این زمان دمای هوا بالا رود و روزها بسیار گرم باشد پرنده آشیانه و تخم‌ها را ترک کرده و زادآوری موفقی نخواهد داشت.
عوامل تهدید کننده و راه‌کار حفاظتی هدهد:
متاسفانه استفاده بی‌رویه از سموم دفع آفات و حشره‌کش‌ها تاثیر بسیار زیادی در کاهش جمعیت این گونه گذاشته است. از طرفی رشد جمعیت انسانی و نیاز به غذا باعث شده باغات قدیمی، با درختانی متنوع و پرتراکم به باغات وسیع و منظم و بدون تنوع تبدیل شوند. این روند باعث کاهش محیط مناسب زادآوری برای این پرندگان شده است. حفظ زیستگاه و مدیریت مصرف سموم دفع آفات، ترویج مبارزات بیولوژیکی و کشاورزی همسو با حفاظت محیط زیست، همچنین حفاظت از درختان و مراتع، در حفظ این پرنده زیبا بسیار موثر است.
برخورد قانونی و ممانعت با صید، زنده‌گیری و فروش این گونه به عنوان پرنده دست آموز و یا اهدافی حاکم بر خرافات و جادوگری که ریشه در جهل دارد ضروری به نظر میرسد. اگرچه نصب نست باکس‌ها در کل جهان امروزه میتواند آشیانه مناسبی را در اختیار پرندگان قرار دهد و به عنوان یک عامل حفاظتی محسوب گردد، اما ورود به این بحث بدون مطالعات جامع و تصمیم گیری براساس صرفا عاطفه و احساس میتواند پرنده را با مشکلات دیگر اعم از مواجه شدن با گونه‌های مهاجم، سوءاستفاده و صید جوجه‌ها و… مواجه سازد.
کلام آخر
در این مطلب سعی نمودیم شما با پرنده هدهد یا شانه بسر آشنا کنیم. همچنین اشاره‌ای به اینکه پرنده هدهد نماد چیست نمودیم. حال می‌دانیم که نام هدهد به انگلیسی به دلیل صدای آن است. در پایان باید گفت روابط بین گونه‌ها در طبیعت بسیار پیجیده است و برای درک آن نیاز به صرف سال‌ها مطالعه در طبیعت است. بنابراین پیشنهاد می‌گردد در صورت تمایل تنها در مکان‌های تحت مدیریت خود نظیر باغات و باغچه‌های اطراف شهر با مطالعه کامل اقدام به ساخت، نصب و پایش آشیانه مصنوعی همچنین یادداشت برداری از کلیه رفتارهای مشاهده شده و اشتراک تجربیات با دیگر علاقمندان نمایند.
