نوروز در پیش است و بهار دلنشین کم‌کم از راه می‌رسد. طبیعت گردی نوروز پیشنهاد هیجان انگیزی است که پیش بینی می شود افراد بسیاری از آن استقبال کنند. پرنده نگری یکی از شاخه های این فعالیت است که در دنیا طرفداران خاص خود را دارد. پیش تر به بیان تاریخچه ای از پرنده نگری پرداخته ایم. همچنین نمی توان از تأثیر پرنده نگری بر سلامت روان و اثرات پرنده نگری بر کودکان چشم پوشی کرد. با توجه به نزدیکی تعطیلات نوروز و مناسب بودن زمان، تصمیم گرفتیم که این مطلب را به طبیعت گردی نوروز و به طور ویژه پرنده نگری اختصاص دهیم.

پرندگان در بهار

این فصل زیبا و سرسبز همانطور که طبیعت از خواب بیدار می‌شود و حیات به طرز شگفت‌انگیزی شکوفا می‌گردد، پرشورترین فصل حیات پرندگان را در طول سال رقم می‌زند. پرندگان در سراسر زمین در آغاز بهار آشیانه‌های خود را ساخته و به دنبال جفت می گردند. بسیاری از آنان در پایان زمستان دست به مهاجرت‌های بزرگی می‌زنند تا به مناطقی برسند که اقلیم و آب‌وهوای مناسب را برای زادآوری داشته و منابع غذایی کافی برای بزرگ کردن جوجه‌هایشان را در اختیارشان قرار دهد.

برخی دیگر در سرزمین‌های خود برای همیشه باقی می‌مانند و آنها نیز در بهار رفتارهای شورانگیز جفت‌یابی و زادآوری را از خود بروز می‌دهند. اغلب پرندگان دارای دو نوع پوشش در طول سال هستند، پوششی برای بهار و پوششی برای زمستان که با دو نوبت پرریزی در سال و سربرآوردن پرهای جدید با رنگهای متفاوت از دوره قبل، این دو پوشش ظاهر می‌شود.

پوشش پرندگان در بهار

نوع پوشش پرندگان در بهار معمولا زیباتر و رنگارنگ‌تر از دوره دیگر است زیرا آنها نیاز دارند که در ابتدای بهار با نمایش‌ها، نغمه‌ها و رقص‌ها و جنب‌جوش‌های فراوان، رفتارهای دلربا و دلفریبی برای یافتن جفت از خود بروز دهند و از سوی دیگر اغلب آنها به دلیل قلمروطلب بودن و به خاطر از میدان به در کردن رقبا و در رقابت بر سر جفت، نیاز به رنگ‌های تند و مشهودی دارند که در پوشش بهاره آنها ظاهر می‌شود.

بسیاری از پرندگان در ابتدای بهار و در طول این فصل، به منظور جفت‌یابی و حراست از قلمرو به آوازه‌خوانی مشغولند بطوریکه در دیگر فصل‌ها چنین نغمه‌سرایی‌ کمتر از آنان دیده می‌شود. با به دنیا آمدن جوجه‌ها نیاز به غذا در نزد پرندگان دوچندان می‌شود و آنها ترس را کنار گذاشته و برای یافتن غذا به هر مکانی سرکشی می‌کنند و به همین سبب دیدن آنان در بهار بسیار راحت‌تر از سایر فصل‌هاست.

در بهار، ساخت آشیانه و زادآوری باعث می‌شود پرندگان در مسیرهای خاصی تردد کنند و در مکان‌های مشخص و قابل تکراری دیده شوند که در این صورت با زیر نظر گرفتن آنها براحتی می‌توان رفتارهای گوناگونشان را دیده و ثبت کرد. جنب‌وجوش آنان در هنگام صبح و عصر برای سیر کردن جوجه‌ها بیشتر نمایان است و فرصت‌های نابی را در اختیار پرنده‌نگرها قرار می دهد که با احتیاط و رعایت اصول پرنده‌نگری مسئولانه و بدون وارد کردن استرس به آنها به قلمروشان نزدیک شوند و از دیدن آنها لذت ببرند.

نکاتی که به هنگام پرنده نگری لازم است بدانیم:

بهار فصل گشت و گذار انسان در طبیعت است و بد نیست که پرنده‌نگری مسئولانه نیز در شمار تفریحات نشاط‌انگیز بهاری انسان جای گیرد، اما با رعایت اصولی که به طور خلاصه چنین است:

• هرگز به لانه پرندگان نزدیک نشویم،
• به تخمها، جوجه‌ها و خود آشیانه دست نزنیم
• حتی اگر جوجه‌ای از لانه بیرون افتاده در چرخه زندگی پرندگان دخالت نکنیم.
• هنگام ورود به قلمرو آنان با احتیاط و بی‌سروصدا وارد شویم و چیزی را در اطراف قلمرو تغییر ندهیم.
• از ایجاد بوهای گوناگون از دخانیات گرفته تا آتش و عطرهای مختلف پرهیز کنیم.
• اگر قصد نزدیک شدن به پرنده‌ای داشتیم با لباس‌های همرنگ طبیعت وارد شویم و بصورت خم شده و یا نشسته و یا حتی سینه‌خیز به پرنده نزدیک شویم.
• در تعداد زیاد وارد قلمرو پرندگان نشویم و در این صورت به نوبت و در تعداد کمتر و با فواصل زمانی کافی در قلمرو آنان حضور یابیم.
• از ایجاد سروصدا و ساز و آواز و حتی گفتگوهای با صدای بلند در قلمرو پرندگان موکدا پرهیز کنیم.
• همیشه یادمان باشد که پرندگان براحتی در اثر استرس‌های کوچک لانه و جوجه‌هایشان را ترک می‌کنند و ما مسئول از بین رفتن نسل‌های جدید آنها خواهیم بود اگر مسئولیت‌پذیر نباشیم و شرایط لازم را رعایت نکنیم.

با توجه به نکاتی که بیان شد و حساسیت پرندگان لازم است که به هنگام طبیعت گردی در نوروز و به ویژه پرنده نگری به موارد ذکر شده دقت نمود. به این ترتیب علاوه بر لذت شخصی، به امنیت و حیات پرندگان و سایر موجودات نیز احترام گذاشته و به نوعی در حفاظت حیات وحش و پرندگان گام برداشته ایم.

بسیاری از حیوانات و پرندگان مهاجرت می‌کنند تا از شرایط نامطلوب آب و هوایی و کمبود غذا دور گردند. بعضی از پرندگان مهاجر ، مسافت کوتاهی را طی می‌کنند، درحالی که گونه‌های دیگر پرنده ها هزاران کیلومتر از محل تولید مثل خود دور می‌شوند. مهاجرت مختص پرندگان نبوده و ممکن است در بسیاری از موجودات دیگر مانند پستانداران،ماهی ها و حشرات و.. دیده شوند. گونه‌های زیادی از قبیل خفاشها، بیزونها ،نهنگها، کوسه ها، گوزنها، غازها، دلفینها، مارهای آبی، فیلها، قورباغه ها، شته ها، بلبلها، شاهینها، ماهی ها و بسیاری از گونه های پرندگان آبزی و کنار آبزی مهاجرت می کنند. تخمین زده می شود که هر ساله حدود 50 میلیارد قطعه پرنده در کره زمین مهاجرت می کنند. سفری خسته کننده که با تغییراتی در وزن، رژیم غذایی، فیزیولوژی و رفتار پرندگان همراه است. مهاجرت پرندگان احتمالا پر رمز و راز ترین رفتار این جانداران است. راز مهاجرت پرندگان و دلیل یا دلایل مهاجرت در پرندگان هنوز به طور کامل شناخته نشده است. مشاهده پرندگان مهاجر تالاب های ایران از زیبایی های طبیعت کشور است که از پتانسیل های پرنده نگری در ایران محسوب میگردد. برای پرنده نگری در تالاب های کشور بهتر است در ابتدا دانش خود را در زمینه ی پرندگان ایران و پرنده نگری و مهاجرت پرندگان به ایران در زمستان افزایش دهید.

اشکال مختلف مهاجرت پرندگان :

همه مهاجرت ها در پرندگان از طریق پرواز صورت نمی گیرد، برخی گونه‌ها مانند پنگوئن‌ها ممکن است از طریق شنا کردن یا پیاده روی مهاجرت کنند. برخی پرندگان مهاجر مانند بادخورک‌ ها و اغلب سسک‌ ها شب ها مهاجرت می‌کنند و روزها برای تجدید قوا در محل جدید مشغول تغذیه می شوند. پرندگانی نظیر درناها بطور دسته جمعی و بصورت 8 پرواز میکنند. طولانی ترین مسیر مهاجرت در پرندگان متعلق به پرنده‌ای است به نام پرستوی دریایی قطبی ، این پرنده قهرمان پرواز بوده و هرساله مسافتی حدود 24هزار کیلومتر از قطب شمال تا قطب جنوب را طی می‌کند. رکورد دار بیشترین زمان پیوسته پرواز، بادخورکها هستند آنها ممکن است چند ماه در آسمان درحال پرواز باشند و جایی فرود نیایند.
((گیلانشاه حنایی)) را می توان رکورد‌دار بیشترین مسیر طی شده به طور پیوسته و بدون استراحت بر روی کره زمین دانست.

مسیرهای اصلی مهاجرت پرندگان در ایران در زمستان و بهار :

حدود 340 گونه از پرندگان ایران مهاجر می‌باشند که حدود 100 گونه از آنها مهاجر عبوری از کشور ما می باشند. در ایران چند مسیر مهاجرتی کلی در پرندگان دیده می شود:

الف) مسیر شمال به جنوب یا مسیر مهاجرت پرندگان از سیبری که توسط بسیاری از گونه های مهاجر هر ساله اتفاق می افتد، نمونه این گونه مهاجر را می‌توان در جغد تالابی دید که هر ساله پاییز به کشور ما آمده و تا مناطق جنوبی کشور پراکنش می یابد.

ب)مسیر شمال شرقی به جنوب غربی، که غالب پرندگان مهاجر ایران را شامل می شود. برخی از این گونه‌ها تا آفریقا پیشروی میکنند. نمونه بارز این گونه مهاجر را در بلبل خالدار، سبزه قبا و بلدرچین و.. مشاهده کرد.

ج)مسیر شمال غربی به جنوب شرقی:که تعداد نسبتاً کمی از گونه های ایران را شامل می‌شود: زرده پر سر سیاه، مگس‌گیر سینه سرخ، زرده پر سر خاکستری

مهمترین زیستگاه های پرندگان مهاجر در ایران :

ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی، پستی ها و بلندیها و شرایط اقلیمی ،تالابهای دائمی و موقت بسیاری دارد. زیستگاههای تالابی از مهمترین زیستگاه های پرندگان مهاجر در جهان هستند در ذیل به چند مورد از بهترین زیستگاههای پرندگان مهاجر در ایران اشاره می‌کنیم:

– پرندگان مهاجر تالاب انزلی:

از مهمترین مناطقی است که بهترین شرایط را برای گذران زمستان پرندگان مهاجر فراهم می‌سازد. تنوع پوشش گیاهی تالاب سبب جلب و جذب پرندگان به سمت تالاب شده و تاکنون حدود 243 گونه پرنده‌ آبزی و خشکی‌زی در این تالاب مشاهده شده است.

– مهاجرت پرندگان به تالاب میانکاله:

تالابی با اهمیت بین المللی است که در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است. هرساله در فصل پاییز این تالاب پذیرای صدها هزار پرنده همچون: فلامینگو، باکلان، قو، پلیکان، مرغابی و عقاب دریایی دم سفید است.

• پرندگان مهاجر دریاچه ارومیه :

دریاچه ارومیه پذیرای بزرگترین کلونی های تولید مثلی فلامینگو در ایران و پلیکان سفید است. دریاچه ارومیه زیستگاه زمستان گذرانی گروههای آبزی از مرغان آبزی (به ویژه اردكها و مرغان دراز پا) است.از گونه های درمعرض تهدید در حوزه اکولوژیکی دریاچه ارومیه می توان به باکلان بزرگ، اردک بلوطی، غاز پیشانی سفید کوچک، خروس کولی دشتی، عروس غاز، میش مرغ، اردک مرمری، متای پاسرخ، اردک سرسفید، دلیجه کوچک نام برد.

– پرندگان مهاجر منطقه حفاظت شده حرا :

تاکنون حدود 203 گونه در این منطقه گزارش شده است. این ذخیره‌گاه در سراسر سال برای پرندگان زیستگاه مهمی بوده و از مکانهای مهم زادآوری اگرت ها، حواصیل ها، پرستوها و گلاریول ها، حواصیل هندی، سلیم خرچنگ خوار، اگرت بزرگ، اگرت ساحلی، فلامینگو، سلیم خواران، حواصیل بزرگ، گیلانشاه خالدار، پلیکان پا خاکستری، پلیکان سفید، لک لک سیاه، عروس غاز و پرندگان شکاری مانند عقاب شاهی، بحری و شاهین در فصل تابستان، پاییز و زمستان به شمار می‌رود.

– پرندگان پارک ملی کویر:

پارک ملی کویر دارای اقلیم خشک و بیابانی است و بیشتر بارندگی آن در ماههای آبان تا اردیبهشت صورت می گیرد. هرساله پرندگان مهاجری چون فلامینگو، آنقوت،سرسبز و خوتکا به اب بندهای این منطقه می آیند. پرندگان پارک شامل کبک، تیهو ، زاغ بور، هوبره، انواع گنجشک، سهره، چکاوک، پرستو و انواع پرندگان شکاری از جمله عقاب طلایی، سنقر، سارگپه، شاهین، بحری و دلیجه است. پارک ملی کویر تنها زیستگاه زاغ بور ایرانی است.

جمع بندی:

مرغ دریایی نامی آشنا به گوش همه ی ماست. اما آیا میدانید مرغ دریایی اصلا وجود خارجی ندارد؟ این اسم نامی است بومی که به تمام پرندگان سفید رنگ قابل مشاهده بر فراز ساحل داده میشود. در واقع اغلب پرندگانی که ما به اسم مرغ دریایی میشناسیم، کاکایی هستند و از میان کاکائی هایی که میبینیم، اغلب آن ها کاکائی سر سیاه کوچک اند! از کاکایی سر سیاه کوچک بیشتر بدانیم و با این پرنده آشنا شویم. قطعا با شناخت بیشتر این پرنده، از مشاهده ی آن حین پرنده نگری بیشتر لذت خواهیم برد.

جست و جو کاکایی ها برای غذا بر روی آب

عکاس: پگاه میرزایی

شاید وقتی که به محل کار یا برای تفریح بـــه نواحـــی ساحلی اعم از‌رودخانه‌ها و دریاچه های دور و‌نزدیک شهر خود تشریف می‌برید دسته‌ای از مرغان دریایی پر هیاهو را دیده باشید. اینها مرغان دریایی نیستند و برای خودشان نام دارند. این پرندگان کاکایی نام دارنــــد که با شوق و‌حرارت در حال جست و جوی غذا در هر مسیل و رودخانه‌ای هستند. یکی از بزرگ‌ترین مراکز تجمع این پرندگان در‌کشور، پل چشمه کیله در شهر تنکابن و پل نادری بر روی رود کارون در شهر اهواز است.

• 

  کاکایی سر سیاه کوچک در کنار پرچم ایران

رژه زیر پرچم کاکایی های سر سیاه کوچک و جوان

عکاس: حمید جباری

کاکایی سر سیاه کوچک بــــه انگلیســـی (Black-headed Gull) جزء کاکایی‌های به نسبت کوچک و معمول ترین نوع کاکایی است که در قاره اروپا و آسیا و سواحل شرقی و شمال غربی آمریکا و‌کانادا و شمال و مرکز آفریقا یافت می‌شود. این کاکایی دارای جمعیت زیادی است که در شرق و شمال اروپا به صورت بومی و غیر مهاجر زیست می‌کند و در پاییز و زمستان از عرض های شمالی یعنی کشورهای شمال و شرق اروپا مثل استونی و‌انگلستان مسافت های سه تا پنج هزار کیلومتری را برای رسیدن به نقاط مختلف کشورمان ایران طی می‌کند. مهاجرت آنها گروهی و در جمعیت های زیاد است و‌عبور آنها از مناطق شهری و مسکونی در فصول سرد سال چشم نواز است. جالب اینجاست که کاکایی سرسیاه کوچک یا‌یوریکامومه (به ژاپنی) در سال ۱۹۶۵ میلادی در‌جایگاه پرنده، نماد شهر توکیو انتخاب شد. همچنین یکی از خطـــوط قطـــار توکیو به نــام خط یوریکامومه به نام این پرنده نامگذاری شده‌است.

• 

اجتماع کاکایی های سرسیاه کوچک

عکاس: حمید جباری

کاکایی سرسیاه کوچک به طور معمول در طول ساحل، در لنگرگاه‌ها، در مسیر رودخانه‌ها، کنار دریاچه‌ها و گاهی در کشتزارها و دور از آب‌های وسیع حتی در مراکز دفن زباله دیده می‌شود. طول این پرنده ۳۸ سانتی‌متر است که وزن آن به 280 گرم می‌رسد. منقار و پاهای این پرنده به رنگ قرمز است. علامت مشخصه این پرنده تغییر رنگ سر و سفید شدن آن و وجود نقـــاط سیاه در طول زمستان است درحالی که در فصل بهار و‌تابستان سر آنها رو به سیاه شدن می کند و این امر به دلیل جذاب تر شدن آنها در فصل زادآوری‌است. در دو تا سه سالگی بالغ می‌شوند و طول عمر به‌نسبت زیادی دارند و به طور متوسط 12 سال عمر می‌کنند، اما طول عمر آنها تا 33 سال نیز می‌رسد. حتی یک نمونه کاکایی سرسیاه کوچک 63 ساله نیز تا به‌حال ثبت شده است. این پرنده همه چیز خوار بوده و از زباله تا ماهی و‌حتی میوه تغذیه می‌کند. در بیشتر شهرهای کشور دیده می‌شود و مردم عزیز به رسم مهمان نوازی از این پرندگان با تکه های نان و پفک پذیرایی می‌کنند در حالی که تکه‌های نان با جذب آب بزرگ شده و در برخی موارد سبب خفگی و تلف شدن این

پرندگان مسافر و خسته از‌راه می شوند. بهترین راه تغذیه کاکایی ها، خرید مقـــداری ماهی کیلکا و هدیه دادن آن به پرندگانی است که انرژی و جنب و جوش را با پروازهای گروهی و زیبا و جیغ‌هـــای تیز و کوچک خود به شهــــر ما می‌آورند.از امروز با دقت بیشتری به مرغان دریایی نه کاکایی‌هایی که در دریاچه ها یا رودخانه های شهرمان پرواز می‌کنند نگاه کنیم و از دیدن آنها لذت ببریم.

• 

کاکایی سرسیاه کوچک در شکل تابستانه

نگارندگان: حمید جباری و پگاه میرزایی

آیا تا بحال این سوالاتی چون چرا پرندگان مهاجرت می کنند؟ یا اینکه آیا پرندگان با یکدیگر صحبت می کنند؟ یا اصلا ” چرا پرندگان در فصل زمستان پف میکنند ؟” برایتان پیش آمده است. پیش تر راجبه کلیدهای شناسایی پرندگان با شما سخن گفته ایم. اکنون به استراتژی پرندگان در مقابل سرما می پردازیم که سازگاری‌هایی اعم از جسمی و رفتاری است. پرندگان، جانورانی خونگرم هستند که به دلیل متابولیسم بالا، دمای بدنشان کمی از انسان بالاتر یعنی حدود 40 درجه سانتیگراد است. البته این دما بر اثر عواملی همچون فعالیت یا شرایط آب و هوایی نوساناتی پیدا می‌کند.  در ادامه به طور خلاصه به مهمترین آنها می پردازیم:

1- سازگاری های جسمانی:

1-1 پرها:

پف دادن پرها از راههای مؤثر برای حفظ دمای بدن پرندگان است. علاوه بر این، بسیاری از آنها در اواخر پاییز و قبل از شروع فصل سرما، پرهای ضخیم تری پیدا می کنند. همچنین چربی ترشح شده از غدد آنها، پوششی روی پرها ایجاد می کند که همچون عایقی در برابر سرما و آب از آنها محافظت می کند.

1-2 پاها:

شکل پاهای پرندگان به گونه ای است که کمترین تبادل حرارتی را با محیط دارد. همچنین پرندگان این توانایی را دارند که جریان خون پاها را با انقباض رگ‌ها به طور مستقل از بدن کنترل کرده تا گرمای کمتری را از دست بدهند.

1-3 ذخیره‌ی چربی:

امکان ذخیره‌ی چربی حتی برای پرندگان کوچک وجود دارد تا علاوه بر ایجاد عایق حرارتی، انرژی لازم برای گرم نگهداشتن آنها را تأمین نماید.
بسیاری از پرندگان در طول پاییز و وقتی که هنوز منابع غذایی فراوان است، بیش از نیاز خود غذا خورده تا چربی اضافی برای بدن را قبل از آغاز زمستان تأمین نمایند.

2- سازگاری‌های رفتاری:

2-1 پف دادن پرها:

همانطور که گفته شد، این کار برای مقابله با سرما از طریق ایجاد یک لایه عایق هوا مؤثر است. در این حالت پرندگان چاق تربه نظر می‌رسند.

2-2 جمع کردن بدن:

انقباض و کاهش سطح بدن، یکی از راه های جلوگیری از اتلاف حرارت می باشد. از رفتارهای پرندگان در این خصوص می‌توان به جمع کردن یکی از پاها یا حالتی شبیه قوز کردن اشاره نمود. همچنین قرار دادن منقار در زیر پرها موجب خروج هوای گرم ناشی از بازدم ، به زیرپرها می‌گردد.

2-3 آفتاب گرفتن‌:

دراوقات آفتابی فصل زمستان، بسیاری از پرندگان با چرخش پشت بدن به سمت آفتاب ( در معرض قرار دادن بیشترین سطح بدن ) و اندکی بالا آوردن پرهای خود، از گرمای خورشید بهره‌ی بیشتری می‌برند. بالا آوردن پرها موجب افزایش سطح پر‌ها و پوست ، جهت بهره مندی بیشتر از تابش آفتاب می شود.در این حالت ممکن است بالها و دم نیز کمی گسترده شوند.

2-4 لرزیدن:

از راه حل‌های کوتاه مدت برای افزایش متابولیسم و تولید گرما در بدن ، لرزیدن می‌باشد که پرندگان نیز از آن استفاده می‌کنند.

2-5 پناه گرفتن:

بسیاری از پرندگان کوچک و اجتماعی، هنگام شب در دسته‌های بزرگ و در فضاهای تنگ و کوچک در کنار هم جمع می‌شوند تا گرمای بدن خود را به اشتراک بگذارند. این محل‌ها معمولاً در میان بیشه‌ها و یا شاخه‌های انبوه درختان است که حفظ گرما در آنها بهتر صورت می‌پذیرد. حتی پرندگان غیر اجتماعی هم مکان‌هایی را برای استراحت در شب‌های سرد در نظر می‌گیرند که گرمای روز در آنها ذخیره شده باشد ، نظیر تنه‌ی درختان یا سطوح تیره رنگ.

رخوت (Torpor):

تا بدین جا متوجه شدید که چرا پرندگان در فصل زمستان پف میکنند . در ادامه باید گفت بسیاری از پرندگان در شب‌های سرد جهت حفظ انرژی خود و گرمای بدن، از حالت رخوت استفاده می‌کنند. در این حالت با کاهش شدید متابولیسم بدن و نیاز به کالری کمتر، گرمای بدن حفظ می‌شود. البته این وضعیت همراه با خطراتی از قبیل واکنش دیرتر در مواجهه با شکارچیان است.