گیاهان بومی، حشرات و پرندگان یک چرخه اکولوژیکی بسیار قوی را تشکیل می‌دهند که تاثیر حیاتی بر زیست تمامی موجودات بر روی زمین و از جمله انسان دارد.

نگارنده مقاله: محمدعلی آقاابراهیمی

«تمام مطالب منتشر شده در وبلاگ آوای بوم نشان دهنده نظرات نویسنده مطلب بوده و لزوما دیدگاه‌های انجمن را منعکس نمی‌کند.»

پرندگان که پیام‌رسانان طبیعتند و با صدای بلند، آوای حیات را به گوش ما می‌رسانند.‌ در حال حاضر اثرات مخرب تغییرات آب‌وهوایی، از دست دادن زیستگاه و از بین رفتن گیاهان بومی را تجربه می‌کنند و این مخاطرات تنها در طول زمان افزایش خواهند یافت.

در مواجهه با این تهدیدات، ما در هر شرایط و مسئولیتی که هستیم می‌توانیم با ایجاد تغییر در طراحی و چیدمان فضای اطراف‌مان، چه در فضاهای سبز شهری و چه در حیاط خانه‌ها و باغ‌ها و باغچه‌ها به پرندگان کمک کنیم تا در کنار ما زندگی کنند.
ما با رعایت اصولی ساده در نوع پوشش گیاهی اطراف‌مان می‌توانیم زیستگاهی پر جنب‌و‌جوش ایجاد کنیم که پرندگان رنگارنگ با ملودی‌های شیرین را جذب می‌کند.
برای این منظور اراده جمعی و موثری از مدیریت شهری تا انجمن‌های مردمی و شهروندان و خانواده‌ها نیاز است، تا با تغییر نگرش در طراحی‌های خود، پرندگان را به اطراف خود بکشند و پذیرای آنها باشند و از وجودشان لذت ببرند.
در شرایط کنونی حتی فضاهای سبز بسیار کوچک هم برای پرندگان بی‌پناه، دقیقاً آنچه را که نیاز دارند مهیا می‌کند به ویژه در هنگام مهاجرت که خسته و گرسنه هستند.
بعنوان یک مسئول فضای سبز شهری و یا یک شهروند معمولی اگر در حال تدارک و برنامه‌ریزی برای پارک‌ها و فضاهای سبز و یا باغ و باغچه‌ها هستید، آن را به عنوان زیستگاهی در نظر بگیرید که فضایی مناسب برای تامین غذا، سرپناه و مکان‌های لانه‌سازی پرندگان در طول سال فراهم می‌کند.

گیاهان بومی را انتخاب کنید

اولین و مهمترین راز موفقیت برای جذب و پذیرایی از پرندگان، انتخاب گیاهان بومی است که مملو از حشرات مغذی، انواع میوه‌ها، شهد و دانه‌ها هستند و به پرندگان پناهگاهی حیاتی می‌بخشند.
در طراحی فضاهای سبز برای شرایطی که دوست‌دار پرندگان و طبیعت باشد باید روی گیاهان بومی تمرکز کنید زیرا تنوع خوبی از غذا و سرپناه را در طول سال برای پرندگان لانه ساز، مهاجر و زمستان‌گذران فراهم می‌کنند.
نیازهای متنوع غذایی پرندگان شامل حشرات، میوه‌ها، دانه‌ها و شهد گل‌ها است که هنگام انتخاب گیاهان برای کاشت باید مد نظر قرار بگیرد. درختان و گیاهان بومی نیازهای تغذیه و لانه‌سازی پرندگان را به خوبی پاسخ می‌دهند.
درختان علاوه بر سرپناه و محل لانه‌سازی، منابع غذایی بزرگی برای طیف وسیعی از پرندگان را فراهم می‌کنند و گل‌ها با شهد خود حشرات گرده‌افشان، پروانه‌ها و زنبورها را به سمت خود جذب می‌کنند و با این کار به تغذیه پرندگان کمک می‌کنند.
همه‌ی این مزایا هنگامی مثمرثمر واقع می‌شود که در هر جغرافیا از گیاهان بومی که همیشه رویش می‌یافتند و با محیط سازگاری کامل دارند استفاده شود و از معرفی گونه‌های غیربومی اجتناب گردد.

آب را فراموش نکنید

آب منبعی است که اغلب نادیده گرفته می‌شود و اخیرا نیز با پیاده‌سازی سیستم‌های جدید آبیاری‌ و حذف آبراهه‌هایی که قبلا در مسیر حرکت خود درختان حاشیه را سیراب می‌کردند و منبع خوبی برای نوشیدن و حمام کردن پرندگان فراهم می‌کردند، این نیاز حیاتی پرندگان مورد غفلت قرار گرفته است.
در طراحی فضای سبز دوست‌دار پرندگان ایجاد صخره‌های توخالی که آب را در خود حفظ می‌کنند یا استفاده از یک حوضچه برای نوشیدن و حمام کردن پرندگان ضروری است.
استفاده از فواره نیز برای جذب پرندگان بسیار کارآمد است زیرا صدای جاری شدن آب برای پرندگان جذاب است و حتی ممکن است در هنگام مهاجرت گله‌ای از پرندگان رهگذر را به میهمانی شما بیاورد.

در سال 1399 در پی خشکی کامل زاینده‌رود و حذف تمامی آب‌های سطحی در شهر اصفهان یک گله اردک ماندارین در منزلی در غرب اصفهان فرود آمدند و چند روزی در کنار استخر آن خانه ماندند و سپس به مسیر مهاجرتی خود بازگشتند.
آب حیاتی‌ترین منبع مورد نیاز تمامی جانداران و پرندگان است و با برنامه‌ریزی صحیح و استفاده از روش‌های ساده می‌توان از آب برای جذب پرندگان استفاده نمود.

مراقبت‌های ضروری از فضاهای سبز دوست‌دار پرندگان

از رویشگاه گیاهان بومی خود مراقبت کنید اما خیلی مرتب نباشید و به گیاهان اجازه دهید تا آنجا که می‌شود به سبک و سیاق طبیعی خود رویش و رشد پیدا کنند.
باغبانی با گیاهان بومی فواید زیادی دارد، آنها زیبا هستند، از قبل با شرایط بارندگی و خاک شما سازگار شده‌اند و به کودهای مصنوعی یا آفت‌کش‌ها نیاز ندارند اما بزرگترین مزیت این است که گیاهان بومی برای پرندگان و سایر حیوانات وحشی فضا و غذای مناسب را فراهم می‌کنند.
علف‌های هرز غیربومی و مهاجم را حذف کنید. حذف علف‌های هرز اغلب به عنوان یک کارسخت تلقی می‌شود اما بهانه‌ای عالی برای گذراندن وقت در طبیعت و آشنایی با حیات‌وحش موجود در آن است.
از چنگک استفاده نکنید زیرا برگ‌های افتاده و بقایای چوبی به جا مانده، لایه‌ی مهمی از زیستگاه هستند و به عنوان پوششی طبیعی عمل می‌کنند. آنها رشد ناخواسته علف‌‌‌های هرز را کاهش می‌دهند، ریشه‌‌های گیاهان را خنک و مرطوب نگه می‌دارند و زیستگاهی برای حشرات و شفیره‌های کرم‌ها فراهم می‌کنند که بسیار مورد علاقه‌ی جوجه پرندگان خواهد بود.
طوری عمل کنید تا دانه‌های گیاهان در محیط حفظ شود و گیاهان گلدار را پس از شکوفه دادن به هر دلیل از بین نبرید تا زمان دانه دادن آنها فرا برسد زیرا این دانه‌ها می‌توانند منبع مهمی برای غذا در طول پاییز و زمستان باشند.
در مناطق جنگلی، در صورت امکان درختان و شاخه‌های خشکیده را به حال خود رها کنید. تنه‌ها و شاخه‌های افتاده، از کل شبکه غذایی جنگل پشتیبانی می‌کنند زیرا به خاک غنی تبدیل می‌شوند.
تنه درختان خشکیده‌ای که در حالت ایستاده مانده‌اند ممکن است خانه‌ای برای بسیاری از گونه‌های لانه‌دار فراهم کنند. اغلب دیده شده در این درختان دارکوب‌ها حفره‌ها را ایجاد یا بزرگ می‌کنند و بسیاری از گونه‌ها در آن‌ها لانه می‌گزینند.

آفت‌کش‌ها را کنار بگذارید

فضای سبز مناسب برای پرندگان، باغی دوست‌دار حشرات است. تنوع گیاهان بومی حیات وحشی را جذب می‌کند که حشرات گیاه‌خوار شما را تحت کنترل قرار می‌دهند. نه تنها پرندگان بلکه قورباغه‌ها، وزغ‌ها، خفاش‌ها و شکارچیان حشرات مانند سنجاقک‌ها و آخوندک‌ها به حفظ فضای سبز شما کمک می‌کنند.
استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها تمامی چرخه زیستی فضای سبز شما را تحت تاثیر منفی قرار می‌دهد و سپس به منابع آب زیرزمینی رفته و به اشکال گوناگون خود را در چرخه‌ی حیات بازسازی و تکثیر می‌کند. اما فوری‌ترین اثر سوء آفت‌کش‌ها نصیب پرندگانی می‌شود که در آن اطراف مشغول تغذیه خود و جوجه‌هایشان هستند.

مزایای استفاده از گیاهان بومی

در ابتدا به یاد داشته باشید، آنچه برای پرندگان مفید است برای مردم نیز مفید است. در این بخش برخی از تأثیرات گیاهان بومی که در تحقیقات گوناگون در ایالات متحده جمع‌آوری شده را خواهید خواند تا بدانید چرا گیاهان بومی برای پرندگان و برای مردم بهتر هستند.
بر اساس نتایج یک تحقیق مشخص شد تعداد 557 گونه انواع پروانه‌ها توسط درختان بومی یک منطقه حمایت می‌شدند و در مقابل تنها 5 گونه پروانه توسط درختان غیربومی حمایت می‌شدند.
96 درصد پرندگان خشکی و غیرآبزی برای تغذیه جوجه‌ها به حشرات متکی هستند و بهترین منبع تامین این غذا در مناطق گوناگون، گیاهان بومی آن مناطق هستند.
بر طبق یک پژوهش برآورد گردید که تعداد 1200 محصول زراعی برای رشد و نمو خود به حشرات گرده‌افشان وابستگی حیاتی دارند و این حشرات نیز به گیاهان بومی مناطق خود وابسته هستند.
تحقیقات گسترده نشان داده گیاهان بومی تعادل شکارچی و طعمه را حفظ می‌کنند و به همین دلیل بدون آفت‌کش‌‌ها رشد و نمو می‌کنند.
زیستگاهی که گیاهان بومی فراهم می‌کنند به پرندگان کمک می‌کند تا در شرایط آب و هوایی در حال تغییر سازگار شوند و زنده بمانند. بیش از نیمی از گونه‌های پرندگان توسط تغییرات آب‌وهوایی در معرض تهدید هستند و گیاهان بومی می‌توانند با دادن غذا و مکان‌هایی برای استراحت و لانه‌سازی به افزایش انعطاف‌پذیری آنها کمک کنند.
اکثر گیاهان بومی ایران برای رشد و نمو در شرایط کم‌آبی سازگار شده‌اند. با توجه به اینکه مدل‌های تغییرات آب‌وهوایی، افزایش دوره‌های خشکسالی شدید را پیش‌بینی می‌کنند، زمان خوبی است که به گیاهان بومی روی آوریم.

معایب استفاده از گیاهان غیربومی

به عنوان مثالی بارز از گیاهان غیربومی، مطالعات بسیاری بر روی چمن انجام گرفته که برخی از آمار آن شگفت‌انگیز و البته هولناک است.
در حال حاضر در ایالات متحده 40 میلیون هکتار زمین چمن وجود دارد که 80 میلیون پوند سموم دفع آفات در این چمن‌ها استفاده می‌شود و 800 میلیون گالن بنزین هر ساله توسط ماشین‌های چمن‌زن استفاده می‌شود که مقادیر قابل توجهی دی‌اکسید‌کربن و سایر گازهای گلخانه‌ای را وارد اتمسفر کرده و باعث تغییرات آب‌وهوایی می‌شوند.
اگر تا به حال یک ماشین چمن‌زنی یا علف‌زن را با بنزین پر کرده باشید، می‌دانید که نشت اتفاق می‌افتد. سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا تخمین می‌زند که آمریکایی‌ها سالانه بیش از 17 میلیون گالن سوخت را در حین سوخت‌گیری تجهیزات چمن ریخته و هوا و آب‌های زیرزمینی را آلوده می‌کنند و موتورهای قدیمی‌تر مقادیر قابل توجهی از روغن و بنزین خود را نسوخته آزاد می‌کنند.
چمن کمتر به معنای آلودگی صوتی کمتر هم هست. طبق گفته اداره پاکسازی آلودگی صوتی، یک ماشین چمن‌زنی معمولی با موتور بنزینی صدایی تولید می‌کند که نه فقط پرندگان را می‌ترساند بلکه می‌تواند به مرور زمان باعث کاهش شنوایی شود.
همچنین بر اساس گزارش سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا، 30 تا 60 درصد از آب شیرین در شهرهای این کشور برای آبیاری چمن ها استفاده می‌شود.

نتایج یک تحقیق گسترده

درباره گیاهان بومی و تاثیر آنها بر حیات‌وحش و طبیعت تحقیقات گسترده‌ای توسط دکتر “دزیره نارانگو” انجام گرفته است.

دزیره نارانگو در طی 13 سال درب صدها خانه را در حومه واشنگتن دی سی زد تا از صاحبان خانه‌ها درخواستی عجیب بکند. او اجازه می‌خواست تا گیاهان موجود در املاک آنها را شمارش و شناسایی کند و برای مدتی نسبتا طولانی آن پوشش گیاهی را زیر نظر بگیرد.
پاسخ تمامی صاحبان املاک برای دزیره نارانگو همیشه “بله” بود و برای او و همکارانش این امکان را فراهم نمود تا بر روی پوشش گیاهی حومه شهر تحقیقات گسترده‌ی خود را پیش ببرند. خود نارانگو درباره این تحقیقات می‌گوید:”ما با دیدگاهی شبیه به یک پرنده در این تحقیقات کار کردیم“.
نارانگو و همکارانش می‌خواستند بدانند گیاهان در اماکن تحت مدیریت انسان چگونه بر موفقیت باروری جمعیت پرندگان ساکن تأثیر می‌گذارند. سؤال ساده‌ای که قبلاً هیچ کس به آن پاسخ نداده بود.
نتیجه تحقیقات این تیم که در آگوست سال 2021 منتشر شد، تنها یک شاخص را معرفی کرد که بر اساس آن می‌توان تعیین نمود که یک مکان برای جمعیت پرندگان مناسب یا نامناسب است اینکه:“آیا گیاهان بومی در آن منطقه وجود دارند یا خیر”.

نارانگو و همکارانش در جریان این تحقیق با یک گروه علمی اجتماعی (NEIGHBORHOOD NESTWATCH)که بر روی نست‌باکس (لانه پرندگان) تحقیق می‌کند، همکاری کردند تا با نظارت بر بیش از یکصد لانه‌ی چرخریسک سرسیاه که پرنده‌ای گنجشک‌سان است و از حشرات تغذیه می‌کند مطالعه کنند.

صاحبان املاک موافقت کردند که نست‌باکس‌هایی را در ملک خود نصب کنند و هنگامی که یک جفت چرخریسک‌سرسیاه در آن ساکن شدند، به محققان اجازه بدهند تا داده‌های مربوط به زندگی گیاهان و حشرات را از حیاط خانه آنها جمع‌آوری کنند.
محدوده جستجوی غذا برای پرندگان مساحتی بزرگتر از زمین فوتبال و بزرگتر از هر حیاط خانه است. نارانگو می‌گوید: :«ما باید با همه همسایه‌ها دوست می‌شدیم تا بتوانیم از پوشش گیاهی آنها نیز نمونه‌برداری کنیم». سپس محققان از تمامی حشراتی که در آن اماکن بر روی گیاهان زندگی می‌کردند نمونه‌برداری کردند تا گزینه‌های موجود برای تغذیه پرندگان لانه‌ساز را تخمین بزنند.
داگ تالامی، حشره شناس از دانشگاه دلاور که بر روی این تحقیق با نارانگو همکاری نموده، می‌گوید: «هر گیاهی در اطراف خود را باید به عنوان تغذیه کننده پرندگان در نظر بگیریم زیرا بسیاری از پرندگان در فصل تولیدمثل برای تغذیه جوجه‌ها از حشرات استفاده می‌کنند و کمتر پرنده‌ای از دانه‌ها استفاده می‌کند و حشرات نیز در گیاهان بومی رشد و نمو می‌کنند».

مهمترین نتایج تحقیق

به طور کلی در این تحقیق مشخص گردید که حشرات بیشتر بر روی گیاهان بومی پیدا می‌شوند زیرا یک درخت یا درختچه تنها زمانی حشرات را به سمت خود جذب می‌کند که به چشم آنها به عنوان غذا شناسایی شود و اگر گیاه و حشره با هم در یک زیست بوم تکامل نیافته باشند، حشرات از آن فضای سبز دور خواهند شد.
به عنوان مثال نارانگو تعداد زیادی از درختان غیربومی را جستجو نمود که برای محوطه‌سازی دارای محبوبیت هستند اما هیچگونه حشره‌ای بر روی آنها نیافت اما در همان نزدیکی یک درخت بلوط بومی در حالی دیده شد که میزبان صدها حشره بود.
تیم تحقیقاتی همچنین جعبه‌های لانه‌های نصب شده را زیر نظر گرفتند. تکنسین‌ها و داوطلبان آموزش دیده تعداد جوجه‌ها را در هر لانه شمارش کردند و ابعاد مختلف بقای والدین و جوجه‌ها را دنبال کردند. در طول سه فصل تولید مثل، آنها بیش از 100 لانه با بیش از 800 پرنده را زیر نظر گرفتند.
نارانگو از این داده‌ها و 13 سال سوابق گذشته برای مدل‌سازی رشد جمعیت چرخ‌ریسک‌های‌سرسیاه در برابر ترکیب گیاهان یافت شده در مکان‌های لانه‌سازی آنها استفاده کرد.
تجزیه و تحلیل او نشان داد که پرندگان تنها زمانی می‌توانند جمعیت خود را حفظ کنند که حداقل70درصد گیاهان موجود در اطراف لانه‌ی آنها بومی باشند. به گفته نارانگو برای گونه‌هایی مانند مگس‌گیرها و سایر پرندگانی که بیشتر به حشرات وابسته هستند این میزان بیشتر هم خواهد بود.

وضعیت کنونی چگونه است

امروزه تقریبا تمام محوطه‌سازی‌ها در حیاط‌ها، باغ‌ها و فضاهای عمومی تحت سلطه گونه‌های غیربومی قرار گرفته و مالکان و مدیران اماکن شهری در حالی که خطر گونه‌های مهاجم را تشخیص می‌دهند اما جنبه‌های منفی گونه‌های غیربومی را درک نمی‌کنند.
پرندگان همواره به دنبال یافتن پروتئین و چربی برای تغذیه جوجه‌هایشان هستند که به رشد سریع جوجه‌ها می‌انجامد. بطور مثال چرخ‌ریسک‌سرسیاه در مدت 16 روز از زمان از تخم بیرون آمدن تا زمان ترک لانه توسط جوجه‌ها، تعداد 9000 حشره را بلعیده و برای تغذیه به لانه برده است و این یعنی حشره‌ی بیشتر پرنده‌ی بیشتر و این همه در حالیست که حشرات بومی برای تغذیه از گیاهان بومی تکامل یافته‌اند.
ارتباط ساده بین پرنده، حشره و درخت به این معنی است که در مکان‌هایی که مردم در آن زندگی می‌کنند و با پرورش گیاهان غیربومی و تزیینی و محوطه‌سازی‌های خود شکل زیستگاه را تغییر می‌دهند، حیات پرندگان به شدت به خطر می‌افتد و متاسفانه این واقعیت که ما از طریق چشم‌انداز مورد علاقه‌ی خود پرندگان را به گرسنگی می‌کشیم، به طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است.

سخن پایانی

نتایج تحقیقات نشان داده که یک تصمیم کوچک در مقیاس حیاط یک خانه نیز می‌تواند تغییرات بزرگی را برای پرندگان ایجاد کند و به تک‌تک مالکان و مدیران اماکن شهری این قدرت را می‌دهد که اگر بخواهند به پرندگان کمک کنند کافی است از گیاهان بومی حمایت کنند و از معرفی گیاهان غیربومی به زیستگاه‌ها اجتناب ورزند.

https://www.audubon.org/plantsforbirds

https://www.audubon.org/news/yards-non-native-plants-create-food-deserts-bugs-and-birds

https://nationalzoo.si.edu/migratory-birds/neighborhood-nestwatch

https://www.ioes.ucla.edu/person/desiree-l-narango