میهن عزیزمان ایران با دارا بودن حدود 550 گونه پرنده (نزدیک به کل پرندگان اروپا) در تمام فصول سال و در بیشتر مناطق، قابلیت‌های بسیاری برای اجرای برنامه های پرنده‌نگری دارد. برای اینکه بدانیم چگونه یک پرنده نگر باشیم یا چگونه پرندگان را بشناسیم می توانید مقالات پیش را مطالعه کنید. از آنجا که بیشتر گونه‌های پرندگان در مناطق دور از هیاهو و آلودگی شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند، جستجو و دیدن آنها در مناطق طبیعی همچون تالاب، بیابان، جنگل و کوهستان با موفقیت بیشتری همراه خواهد بود. می توان از این پتانسیل برای توسعه پایدار روستایی استفاده نمود.

می توانید برای دانستن راهنمای پرنده نگری در تالاب ها که از دیگر مطالبی است که منتشر نموده ایم آن را بخوانید. اما این مطلب به همت و قلم آقای امین اخوت نگاشته شده است.

با توجه به مطالبی که در بالا گفته شد، روستاها به عنوان مکان‌هایی که در عین دوری از غوغای شهر و نزدیکی به طبیعت بکر، قابلیت اسکان و پذیرایی از گردشگران را دارند، می‌توانند از این شاخه‌ی لذت بخش و رو به رشد اکوتوریسم بهره مناسبی ببرند. ضمن اینکه این که پرنده نگری نقش به سزایی در توسعه پایدار روستایی دارد.البته این موضوع، مشروط به ارتباط گردشگران با جامعه محلی بوده که می‌تواند به صورت‌های مختلف نظیر به کارگیری راهنمای محلی برای شناسایی محل های مناسب حضور پرندگان، اسکان در اقامتگاه‌های بوم‌گردی، تهیه غذا و مایحتاج و خرید سوغاتی و بهره گیری از سایر خدمات جامعه روستایی باشد.

ارزش و نتیجه پرنده نگری در روستاها

نتیجه این تعامل علاوه بر رونق تورهای پرنده نگری، کمک به توسعه پایدار روستایی خواهد بود. هنگامی که جوامع محلی به ارزش حضور پرندگان مختلف در روستاها یا اطراف آنها پی ببرند، لذت کاذب شکار، اسارت گونه‌ها و یا بی تفاوتی نسبت به عوامل تهدیدزا، جای خود را به تلاش برای حفظ آنها در طبیعت خواهد داد و با آموزش این نکته که حفظ جانوران بدون سلامت زیستگاه امکان پذیر نیست، از تخریب زیستگاه ها ( نظیر قطع بی رویه درختان ، چرای بیش از حد دام و غیره ) جلوگیری به عمل خواهد آمد.

راهکارها

آنچه جهت تحقق این موارد ضروری به نظر می‌رسد: وجود اراده برای آموزش هم برای جوامع محلی و هم برای گردشگران است. همانطور که راهنمایان آگاه طبیعت، علاوه بر لذت پرنده نگری، روش‌های جلوگیری از آسیب به طبیعت و حیات وحش را به همراهان خود آموزش می دهند، ساکنین روستاها و خصوصاً فرزندان آنان نیز می‌بایست از چنین امکانی برخوردار باشند. به نظر نگارنده، بخشی از این وظیفه بر دوش ارگان‌های مرتبط ( سازمان محیط زیست، شوراهای روستایی، سازمان های مرتبط با گردشگری و غیره ) و بخشی بر عهده پرنده‌نگران، راهنمایان طبیعت و فعالان محیط زیست خواهد بود.

نقش اقامتگاه های بوم گردی

در این زمینه از نقش اقامتگاه‌های بوم‌گردی نباید غافل شد که با شناسایی سایت‌های مناسب حضور پرندگان در اطراف خود و پیشنهاد تورهای پرنده نگری به مهمانان، می توانند نقش مهمی در این خصوص ایفا کنند. حتی در سال‌های اخیر اقامتگاه‌هایی با بهره گیری از نام پرندگان شاخص مناطق ثبت شده‌اند و بعضاً از عناصری نظیر لانه فعال پرندگان ، عکس گونه‌های موجود و یا مجسمه‌های پرندگان در محیط خود استفاده کرده‌اند که موجب کنجکاوی مهمانان و علاقمندی آنها نسبت به این مقوله و جذب گردشگران بیشتر می‌گردد. با امید به اینکه با درک صحیح از این مواهب الهی بتوان به بهترین نحو جهت توسعه پایدار روستایی بهره جست و این میراث را بهتر از گذشته به آیندگان سپرد.

پرنده‌نگری تفریح سالم و مفیدی است. ما وقتی یک پرنده جدید را در‌طبیعت می‌بینیم به اوج هیجان می‌رسیم. در بعضی از سفرهای پرنده‌نگـــری، گــاهــــی در دفــــتـــر یادداشت خود جلوی برخـــی از‌پرندگان علامت سوال می‌گذاریم و از خـــود می‌پرسیم این کدام پرنده بود. یکی از راه‌های شناخت هرچه بهتر پرندگان این است که زیاد به طبیعت برویم و رفتار پرندگان را با دقت ببینیم، همچنین باید کتاب و منابع را به‌خوبی مطالعه و تصاویر پرندگان را به خوبی ببینیم و بررسی کنیم. به طور معمول پرنده‌هایی که هم خانواده هستند یا زیرگونه‌ها و پرنده‌هایی که در دسته‌بندی‌ها در‌جایگاه گونه‌ای مجزا قرار گرفته‌اند یا حتی پرندگانی که از لحاظ شکل ظاهری به هم شبیه هستند گاهی با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند و‌شناسایی آنها کمی مشکل است. در بعضی مواقع برای شناسایی آنها باید زمان بیشتری صرف کنیم و به بررسی و دقت بیشتری نیاز است. تفاوت‌ها و شباهت‌های بین دوگونه و بررسی کلیدهای شاخص می‌تواند در شناسایی سریع‌تر پرنده به‌ما کمک قابل توجهی کند. گاهی شباهت‌های ظاهری بسیار زیاد است تا جایی که تنها از روی صدا می‌توانیم دو پرنده را از هم تشخیص دهیم، مانند شباهت بین سسک ابرو زرد و سسک ابرو زرد هیوم که در بیشتر موارد شناسایی آنها از روی صدا انجام می‌شود. یکی از موارد مهم شناسایی پرندگان تشخیص از روی صداست و یکی از راه‌های یادگیری آن تمرین شنیدن صدای پرندگان است. در پرنده‌نگری مراحل بررسی شناسایی پرندگان لذت‌بخش و هیجان انگیز است. در مورد کلید های شناسایی پرندگان که در شناسایی یک پرنده زیاد به کار می‌رود می‌توان به رنگ، فرم کلی بدن و جثه، اندازه و‌فرم نوک، پاها، دم، بال، چشم‌ها، زیستگاه، فصل حضور پرنده و … توجه کرد. هر کدام از این موارد خود به قســـمت‌های مختلف و گســـترده‌ای تبدیـــل مـــــی‌شـــــونـــــد تاجایی که برای مثال در شناسایی از روی بال پرنده باید رنگ، پچ یا پنجره بالی، پرایمری یا شــــاهپرهـــا، خطوط روی بال‌ها (عمودی، افقی، نیم دایره و اریــب، راه راه) و رنگ آنها را در نظر گرفت، این فقط در حالتی است که پرنده نشسته باشد. برای این موارد می‌توان سنگ‌چشم‌ها و چکاوک‌ها را مثال زد. در حالت بال باز هم شرایطی وجود دارد که می‌تواند در شناسایی به ما کمک کند مانند طرح و‌اندازه بال، پهن، دراز، کوتاه یا باریک بودن بال‌ها. برای شناسایی سنقرها، عقاب‌ها و کاکایی‌ها در‌پرواز توجه به کلیدهای مربوط به بال کاربرد زیادی دارد. برای مثال برای شناسایی برخی از‌شکاری‌ها در پرواز باید به خطوط زیر بال، روشنی یا تیر‌گی سرشانه یا خمیدگی بال‌ها، تعداد شاهپرها و رنگ آنها توجه به خطوط زیر بال، نوار حاشیه بال، نوک شاه‌پرها، رنگ شاه‌پرها، خطوط پایه شاه‌پرها یا عدم خط‌‌دار بودن، تفاوت بلندی و‌کوتاهی انگشت‌ها توجه کرد، چون اینها هرکدام در پرندگان متفاوت هستند. ما می‌توانیم با تفکیک هرکدام از‌ کلید های شناسایی پرندگان را تا حدودی به خوبی انجام دهیم. این مواردی که در سطور بالا به آنها پرداختیم در شناسایی هنگام پرواز زیاد کاربرد دارد.یکی دیگر از موارد شناسایی، دم پرنده است و شکل آن که مانند بال پرنده می‌تواند به ما در شناسایی پرندگان کمک کند، دم گرد، بلند، باریک، پهن، کوچک، دوشاخه و …دم گرد، مانند سسک هــــای تالابی و نیــــزار و دم‌چتری، دم کوتاه مانند چکاوک درختی، دم بلند مثل دم‌جنبانک‌ها و پیپت‌ها، دم پهن مانند سارگپه جنگلی، دم مثلثی شکل مثل کرکس‌ها، دم دوشاخه مانند برخی از پرستوهای دریایی و گلاریول‌ها. این چند مثال راجع به شکل کلی دم پرنده بود. حالا اگر بخواهیم طرح دم‌ها را در نظر بگیریم باید به غیر از مواردی که اشاره کردیم، به‌رنگ دم و طرح‌های زیر دم و روی دم پرنده نیز توجه کنیم. در دم پرندگان مشخصه‌هایی وجود دارد که می‌تواند شناسایی را برای ما راحت‌تر کند. از چکچک‌ها در پرندگان کوچک گرفته تا سارگپه‌ها در پرندگان بزرگ جثه.رنگ حاشیه دم و نوار انتهای آن و همین‌طور خطوط عرضی بر روی دم نیز می‌تواند از کلیدهای شناسایی برای ما محسوب شود. پوشپرهای زیر دم و روی دم یا دمگاه پرنده و رنگ و‌اندازه آنها نیز در شناسایی پرندگان نقش دارند. در‌برخی پرندگان توجه به پوشپرهای زیر دم و‌خالدار بودن یا عدم خال بر روی پوشپرها می تواند برای شناسایی به ما کمک کند. یکی از تفاوت‌های مهم در بلبل معمولی و بلبل خالدار توجه به همین پوشپرهای زیر دم آنهاست.توجه به جزییات بال پرندگان نیز در صورتی که برای مثال از پرنده عکس گرفته‌ایم یا تصویر آن را در اختیار داریم می‌تواند شناسایی را ساده‌تر کند.

یکی دیگر از کلید های شناسایی پرندگان ، فرم کلی بدن آنهاست. در این حالت شاید اندازه پرنده، دوکی شکل بودن، کشیدگی، چاقی یا لاغری آنها می‌تواند شناخت کلی از پرنده را برای ما نمایان کند. برای مثال ما گاهی مبنای شناسایی یک پرنده را بر‌اساس پرنده‌هایی که زیاد دیده‌ایم و از آنها شناخت داریم، قرار می‌دهیم. به این ترتیب برای مقایسه پرندگانی که دارای جثه متوسط هستند کبوتر یا کلاغ و برای پرندگان کوچک و گنجشک سانان، گنجشک خانگی و همچنین برای پرندگان آبزی و کنار آبزی می‌توانیم اردک سرسبز و کاکایی سرسیاه را مبنای شناسایی قرار دهیم. برخی پرندگان را با یک‌بار دیدن می‌توانیم برای همیشه در ذهن خود ثبت کنیم. با‌توجه به شکل ظاهری و رنگ منحصر به فرد یک پرنده آن را با هیچ‌گونه دیگری اشتباه نمی‌گیریم، برای مثال زاغی را چون رنگ خاص سیاه و سفید و دم دراز و منقار بلند دارد و در بین پرندگان ایران این نوع رنگ کم نظیر است و فقط همین گونه را با این مشخصات کلی داریم آن را با هیچ گونه دیگری اشتباه نمی‌گیریم و همچنین پری‌شاهرخ را که رنگ و فرم زرد و سبز خاصی دارد یا برای مثال طوطی که در بین پرندگان ایران فقط آنها هستند که رنگ سبز دارند و‌به‌طور تقریبی برای همه ما شناخته شده اند. کلیدهای مربوط به چشم پرنده را هم می‌توانیم برای شناسایی برخی از پرندگان به کار ببریم، مثل رنگ چشم پرنده، خطوط اطراف چشم مانند ابرو، حلقه دور چشم، خط چشم یا فاصله چشم تا منقار. تفاوت رنگ چشم برخی پرندگان در شناخت آنها موثر است. برای مثال رنگ چشم در قوشر ها زرد و قرمز و‌در‌شاهین ها سیاه است. با شناخت این کلید کوچک می‌توانیم به راحتی خانواده این پرندگان را از‌هم تشخیص بدهیم.یکی دیگر از کلیدهای شناخت پرندگان فرم و شکل پاست. اندازه ساق یا‌ناخن ها، کلفتی یا باریکی، پردار بودن یا بدون پر، انگشت‌های دارای پرده و رنگ پا در شناسایی پرندگان نـــقــــش دارد، مانند رنگ زرد، سبز، صورتی یا نارنجی، قرمز، ســــیـــــاه و حتــی قهوه‌ای که در آبچلیک‌ها و پی‌پت‌ها و سسک‌ها کلیـــــد مناسبـــــی بــــرای شناخت آنهاست.یکی دیگر از کلید های شناسایی پرندگان نوک آنهاست که بررسی آن در‌شناسایی پرندگان زیاد کاربرد دارد. وقتی در مورد نـــوک خمیده صحبت می‌کنیم اولین پرنده‌ای که به ذهنمان می‌آید عقاب است و بعد از آن طوطی. مـــــا حـــتـــی در فرهنگ عامیانه خود نیز به کسانی که بینی بزرگ و خمیده‌ای دارند، بینی یا دماغ عقابی می‌گوییم.شناسایی پرنده بر اساس نوک، بیشتر در‌مراحلی به کار می‌رود که شناسایی آن از روی جثه یا کلیدهای دیگر امکان‌پذیر نباشد. زمانی که می‌دانیم پرنده در کدام خانواده قرار دارد‌ وقتی که براساس کلیدهای دیگر برای شناسایی پرنده به‌نتیجه نرسیده‌ایم می‌توانیم از این کلید برای شناسایی استفاده کنیم. در این صورت باید چه مواردی را در نظر بگیریم که شناسایی بهتر صورت بگیرد؟ دقت در اندازه نوک پرنده، کوتاه یا بلند، باریک یا کلفت، خمیده یا مخروطی شکل بودن و‌رنگ نوک می‌تواند ما را در شناخت بهتر پرنده کمک کند. مانند رنگ نوک توکای سیاه و برخی از سسک‌ها یا نوک آبچلیک‌ها و کاکایی‌ها. شاید با خواندن و دیدن کلیدهای شناسایی پرندگان در ابتدا دچار سردرگمی شویم و به خودمان بگوییم که چقدر سخت و پیچیده است، اما با چند بار دیدن پرندگان در طبیعت و دقت به رفتار و حالات پرندگان اصلا نیازی نیست همه کلیدها با هم به‌کار ببریم . ما به طور کاملا آگاهانه می‌توانیم توصیف کلی از پرنده داشته باشیم، آن را در ذهن متصور سازیم، حتی بر روی کاغذ تصویر پرنده را نقاشی کنیم.برای شناخت کلی یک پرنده اصلا نیاز نیست همه کلیدها را با هم به کار ببریم، مانند حروف الفبا که نیاز نداریم برای نوشتن یک متن تک‌تک حروف را دوباره از اول بررسی کنیم تا بتوانیم با آنها کلمه و‌جمله‌ای بسازیم و بنویسم. کلیدهای شناسایی پرندگان نیز چنین حالتی دارند، آنها با تمرین کردن در ذهن ما شکل می‌گیرند و تنها نیاز به ارائه دارند. فقط در مواردی که شناسایی کمی پیچیده می‌شود می‌توانیم به این جزییات توجه کنیم.شناسایی پرندگان با دانستن این کلیدها به تنهایی ممکن نمی‌شود گرچه به راحتی بسیاری از گونه‌ها را از هم تشخیص می‌دهیم و می‌توانیم در دسته‌بندی راسته یا خانواده مربوطه قرار دهیم. علاوه بر همه اینها و در زمانی که شناسایی یک پرنده مشکل می‌شود، باید شناخت کلی از رفتار و تغییرات فصلی و سنی که در رنگ و طرح پرهای پرندگان ایجاد می‌شود و همچنین زیستگاه پرندگان نیز داشته باشیم. ما باید پرندگان را در طبیعت به طور مرتب ببینیم و‌آنها را مورد بررسی قرار دهیم. دنیای پرنـــدگان دنیـــای شگفت‌انگیزی اســت و‌مشــاهـــده و شناخت پـــرنـــدگــــان آن را زیباتـــر و‌جذاب‌تر‌می‌کند.

به نقل از محمد علی آقا ابراهیمی در اصفهان زیبا ؛ بله درست خواندید « پرنده بان »، به‌قول دوستی می‌گفت همه‌جور «بانی» دیده بودیم: خلبان، پاسبان، محیط‌بان، نگهبان و این اواخر پاکبان ولی پرنده بان نشنیده بودیم. این عبارت در اوائل سال 1397 توسط موسسه پرنده شناسان آوای بوم ابداع شد تا به همین بهانه کودکان و نوجوانان علاقه‌مندی که به مرکز پرنده‌نگری اصفهان مراجعه می‌کردند را به فعالیت پرنده‌نگری به طور خاص و حفاظت از محیط زیست به‌طور عام، جذب کند. چراکه رابطه بین پرنده نگری و محیط زیست جدایی ناپذیر است.

موسسه پرنده شناسان آوای بوم برای پرنده‌بان‌های جوان کارت‌های شناسایی مخصوص، طراحی و چاپ کرد و تعدادی از کودکان و نوجوانان مستعد شهر را جذب فعالیت پرنده‌نگری کرده و برای آنها کارت شناسایی صادر کرد. این کارت‌ها در سه رنگ طراحی شدند که هررنگ نشان از میزان سوابق پرنده‌بان‌های جوان دارد، همچنین کارت‌ها علاوه بر مشخصات پرسنلی، دارای جدولی است که سوابق شرکت در برنامه‌های گوناگون در آن به ثبت می‌رسد تا در زمان رسیدن به‌حدنصاب، پرنده‌بان جوان ارتقای رتبه گرفته و کارتی جدید بارنگ جدید برایش صادر شود.

پرنده‌بان‌های جوان بسته به سوابقشان از مزایایی از سوی موسسه بهره‌مند می‌شوند و برای برنامه‌های طبیعت‌گردی، پرنده‌نگری و برخی فعالیت‌های خاص این موسسه از آنان دعوت می‌شود.برای موسسه پرنده شناسان آوای بوم ابداع این عبارت و طرح و اجرای فعالیت‌های یاد شده همراه با تجربیات جدید و ارزشمندی بود.

از آنجا که این موسسه مهم‌ترین هدف خود را حفاظت از طبیعت از طریق ارائه آموزش به اقشار مختلف جامعه می‌داند، در جریان ارتباط با کودکان و نوجوانان مشخص شد که طرح و اجرای برنامه‌های آموزشی برای این مقاطع سنی، راه را برای رسیدن به این هدف مهم بسیار هموار و کوتاه می‌کند و این موضوع در مسیر کار با پرنده‌بان‌های جوان به وضوح مشخص شد. اکنون و با گذشت دو فصل از ابداع طرح پرنده‌بان جوان یکی از این کودکان که رتبه‌ بیشتری دریافت کرده، دستاوردهای قابل توجه و جالبی را برای خود و موسسه پرنده شناسان آوای بوم به دست آورده است.

این پرنده‌بان جوان که در مقطع پنجم ابتدایی مشغول به تحصیل است، تاکنون موفق به مشاهده و تصویربرداری از هفتادوپنج گونه از پرندگان ایران شده و می تواند با مقدمات هنر عکاسی به خوبی آشنا شده و شناخت مناسبی نسبت به تجهیزات عکاسی دیجیتال به دست بیاورد. این پرنده‌بان جوان در تابستان گذشته تمامی اوقات فراغت خود را مشغول پرنده‌نگری و مطالعه‌ کتاب راهنمای پرنده‌شناسی بوده و با عضویت در سایت تخصصی پرنده‌نگری در ایران برخی از تصاویر زیبای خود را در این درگاه اینترنتی به اشتراک گذاشته است. همچنین به همت موسسه آوای بوم موفق به بازدید از پارک‌های ملی قمیشلو و موته شده، از تالاب گاوخونی، مناطق حفاظت شده کرکس و دنا بازدید کرده و سفرهای مکرری به پارک جنگلی کوهستانی صفه داشته به طوری که با پرندگان و مسیرهای این منطقه به خوبی آشنا شده است.

پرنده‌نگری برای کودکان و نوجوانان ورزش و تفریحی مفرح و جذاب است که در عین حال آنها را برای مطالعه و کسب دانش و انس با کتاب و کتاب‌خوانی یاری می‌رساند. این فعالیت همچنین بسیار سرگرم کننده بوده و جایگزین بسیار سالم، سودمند و هدفمندی برای اوقات فراغت کودکان و نوجوانان به شمار می‌آید.این طرح فرصت مناسبی را برای خانواده هایی که دوست دارند فرزندانشان با طبیعت آشنا شوند فراهم آورده است و خانواده های دیگری که علاقه مند باشند می توانند فرزند خود ر ا در این موسسه ثبت‌نام کنند.