هوبره و آنچه باید از این پرنده بدانیم
هوبره با نام علمی Chlamydotis macqueenii و نام انگلیسی MacQueen’s bustard یکی از پرندگان مهم ایران است که شگفتی‌های بسیار دارد و از قدیم توجه مردم را به خود جلب میکرده است.
وجه تسمیه نام هوبره
از نظر مردم محلی این پرنده از نظر جثه و رنگ شبیه بره‌ی آهو است. به همین دلیل نام این پرنده در بسیاری از مناطق ایران با نام آهوبره شناخته میشود.
در استان‌ها و مناطق گوناگون ایران نام این پرنده زیبا متفاوت است. در جنوب غربی استان هرمزگان به این پرنده، چرز گفته میشود. همینطور در استان خراسان شمالی که هوبره حیوان بومی این منطقه ایران است، مردمان این سرزمین در زبان محلی به آن طقلی تای میگویند. در لارستان استان فارس به این پرنده، آهوبرا میگویند که به کلمه آهو بره تقریبا نزدیک است. در زبان عربی این پرنده حباری است. و در زبان ترکی به آن توغدری میگویند.
اندازه هوبره:
پرندهای بسیار بزرگ جثه است و در زمان حرکت روی زمین به نظر میرسد شترمرغی کوچک در حال حرکت است. در حال پرواز به حدی بزرگ است که مشاهده‌ی آن حیرت انگیز است. بدنی به طول ۶۰ سانتی متر دارد. در زمان پرواز طول دو سر بال آن ۱ و نیم متر است!
زیستگاه هوبره:
زیستگاه این پرنده مناطق بیابانی است. هوبره‌ها در بیابان‌ها و مناطق کویری، ریگزارها، دشت‌ها و تپه‌های ماهوری با پوشش بسیار کم و پراکنده بوته‌ها زندگی میکنند. به سمت زمین های کشاورزی به خصوص زمین‌های یونجه برای تغذیه جذب می‌شوند. جایی که بسیاری از افراد ناآگاه اقدام به شکار آنها میکنند.
وضعیت و پراکنش هوبره:
در تمام دنیا بین ۳۳ تا ۶۷ هزار عدد از آن بیشتر باقی نمانده است. این پرنده گونه‌ی در معرض خطر انقراض محسوب میشود. در تمام طول سال در ایران حضور دارد. بخشی از جمعیت آن بومی و بخشی از جمعیت مهاجر هستند. پراکنش وسیعی در دنیا دارند. از شرق تا مغولستان و از غرب تا مصر دیده می‌شوند. در ایران نیز پراکنش آنها وسیع است. از هرمزگان تا استان های مرکزی و تا شمال ایران می‌توان آنها را مشاهده کرد. بخشی از جمعیت این پرنده که بومی است، تمام سال را در ایران میگذراند اما جمعیت عبوری و زمستان‌گذر آن تنها در فصول سرد سال در ایران مشاهده می‌شوند و برای زادآوری به آسیای میانه مهاجرت میکنند. در زمان بارش برف قادر به تغذیه از روی زمین نبوده و محل را برای مهاجرت ترک میکنند.در زمان مهاجرت سرعت پرواز نسبتا بالایی دارند و در طول یک شبانه روز ۲۲۰ کیلومتر هم میتوانند طی کنند! مسیر مهاجرت آنها گاها بیش از ۴۴ هزار کیلومتر است.از زمان رسیدن به محل تخم‌گذاری، به مدت حدود ۴ ماه در آن میمانند تا زمان بزرگ شدن جوجه‌ها تمام شود. سپس مهاجرت را آغاز میکنند.
ریخت شناسی و مشخصات ظاهری هوبره
پرهایی به رنگ قهوه‌ای روشن و یا خاکی دارد. دسته‌ای پر سفید رنگ در نقاطی از بدنش همچون پیشانی دیده میشود. در جنس نر پرهایی شبیه به ریش به رنگ سیاه پایین گردنش به چشم می‌خورد. چشمان این پرنده درشت و زرد رنگ است. دارای گردن و پاهای دراز است. پاها دارای سه انگشت و از فلس پوشیده شده است و برای دویدن سازگاری بیشتری یافته‌اند. آناتومی بدن هوبره در مجموع بسیار مناسب دویدن است. هوبره‌ها سیخک پا و چینه‌دان نیز دارند. منقار این پرندگان کلفت، پهن و به رنگ قهوه‌ای تیره رنگ است.
تفاوت نر و ماده هوبره
هوبره‌ی نر به طور قابل توجهی بزرگتر از ماده‌ها هستند، نرها اغلب حدود ۳۰٪ وزن بیشتر از ماده‌ها دارند و ۹ تا ۱۵ درصد اندازه‌ی بزرگتری دارند. در پرندگان نر بالغ هوبره، در پرهای قهوه‌ای خاکی رنگ، لکه یا خال‌های قهوه‌ای تیره بیشتر دیده است. پرنده نر بالغ هوبره دارای پوششی از پرهای قهوه‌ای خاکی است در حالی که در ماده بالغ رو تنه خاکستری رنگ است. پرهای سیاه و بلند در دو طرف گردن هوبره‌های نر بسیار مشخص‌تر از ماده‌ها است و این پرهای سیاه در ماده‌های بالغ کمرنگ هستند. پرندگان نر تقریبا به اندازه ده سانتیمتر از ماده‌ها بلندتر است
تغذیه و غذای هوبره
محبوب‌ترین غذای این پرندگان، گیاهان علفی مناطق صحرایی، حشرات و مهره داران کوچک جثه و دانه‌های گیاهی است. این پرندگان به دلیل زندگی در بیابان اغلب نیازی به نوشیدن مستقیم آب ندارند و آب بدنشان را از طریق خوردن گیاهان تامین میکنند. در رژیم غذایی این پرنده گیاهان، حشرات و حیوانات ریز جثه مانند قورباغه به چشم می‌خورد. اجزای گیاهان مانند گل‌ها و آذین‌ها، میوه‌ها، دانه‌ها، جوانه و دانه‌های خشک و برگ‌ها غذای آنها است. در زمستان که پوشش علفی در بیابان فقیر میشود، هوبره‌ها بیش از قبل از حشرات، جونده‌ها و خزندگان تغذیه میکنند.
صدای هوبره
هوبره‌ها پرندگان بسیار کم صدا و ساکتی هستند. در فصل جفت‌گیری، پرندگان نر هوبره صدای prrt با ریتم آهسته و نرم تولید میکنند. این صدا نیز چندان بلند نیست و حداکثر از ۵۰ متری قابل شنیدن است. ماده‌ها برای برقراری ارتباط با جوجه‌ها نیز صدا تولید میکنند.
جذب جفت در هوبره‌ها
در فصل جفت‌گیری، نرها حرکات نمایشی از پرها و بدنشان به نمایش می‌گذارند و برای جذب جنس ماده میرقصند. هوبره نر در ابتدا با گردن عمودی و پرهای روی قاعده گردن برافراشته خودنمایی می کند. چند پر روی سر نیز در حین راه رفتن آهسته، با یک پا به دقت حرکت داده می شود و درست جلوتر از دیگری قرار می گیرد. به دنبال آن یک مرحله شدیدتر از دویدن به صورت خطی یا دایره ای در اطراف چند بوته در حالی که گردن به سمت “S” قرار می گیرد، دنبال می شود. پرهای گردن بلند شده و سر را می پوشاند. پاها با یک راه رفتن اندازه گیری شده بالا می روند و گردن از این طرف به طرف دیگر تاب می خورد. صدای آرام نفس ممکن است شنیده شود اما فقط در فاصله بسیار نزدیک. نرها در حین نمایش تماس خواهند گرفت و اگر جفت احتمالی وجود نداشته باشد، نمایش ممکن است تکرار شود. هنگامی که جفتی پذیرا به نظر می رسد، نر پرهای سیاه دو طرف گردن را پف می کند به طوری که مانند یقه یا روف سیاه به نظر می رسد و در حالی که بدن خود را از این سپس هوا را آزاد میکنند و به موقعیت اولیه خود باز می‌گردند. هر بار چند بار تکرار این حرکات صورت می‌گیرد تا جفتی پیدا کنند. نری که رقص قوی داشته باشد، ماده ها را به سوی خود جذب کرده و تشکیل حرمسرا میدهد.
تولید مثل
پس از جفت گیری، ماده‌ها خود اقدام به ساخت لانه میکنند. پس از آن تخم‌گذاری کرده و از تخم‌ها مراقبت میکنند. آنها بر روی زمین با استفاده از گیاه گون و خاک لانه‌ای می‌سازند، که به سادگی با چشم قابل تشخیص نیست. جنس ماده ۲ تا ۳ تخم به رنگ خاکی در لانه می‌گذارند. تخم‌گذاری معمولا از اواسط اسفند تا اواسط فروردین در زمین با حفره خیلی کم عمق خاک شروع میشود. تخم‌های هوبره‌ها رنگ قهوه‌ای متمایل به زیتونی با لکه‌های قهوه‌ای تیره رنگ دارند. تقریبا بیضی شکل و سطح آنها کاملا صیقلی شده است. مراقبت از جوجه‌ها به طور انحصاری توسط ماده‌ها انجام میشود. به دنیا آمدن جوجه ها از تخم ۲۴ روز طول می‌کشد و در ۳۵ روزگی پرندگان جوان میتوانند لانه را ترک کنند اما تا زمانی که آنها قوی شوند، در کنار مادر باقی میمانند.
وضعیت حفاظت هوبره
این پرنده در دنیا و ایران از جمله پرندگان حفاظت شده بشمار می‌روند. وضعیت این پرنده در کنوانسیون تنوع زیستی، آسیب‌پذیر است.
کاهش جمعیت هوبره به دلایل زیر اتفاق افتاده است:
- شکار بی‌رویه
- از بین رفتن منابع غذایی به دلیل گله داری سنتی
- تخریب لانه‌ی این پرندگان توسط دام اهلی
- از بین رفتن زیستگاه ها به دلیل توسعه‌ی زیرساخت‌های انسانی نظیر جاده‌ها
- زنده گیری و قاچاق این پرنده از طبیعت
- شکار غیرمجاز تفریحی با استفاده از شاهین‌های دست‌آموز
- خورده شدن توسط سگ‌های ولگرد
تعداد این پرندگان در پانزده کشور از بیست کشوری که در آن پراکندگی دارد، به شدت رو به کاهش یافته است. طبق لیست اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) هوبره در لیست حیوانات در رده آسیب‌پذیر (VU) قرار گرفته است.
هوبره به طور سنتی پرنده‌ی مورد علاقه برای شکار برای مردم عرب کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس است که با شاهین‌های دست‌آموز آن را شکار میکنند. شکار غیرقانونی این پرنده در این کشورها در طول قرن اخری تا مرز انقراض این پرنده در این محدوده‌ی سرزمینی آنها نیز پیش رفت. اما در حال حاضر برنامه‌های وسیعی برای حفاظت و حفظ نسل این پرنده در این کشورها در جریان است.
از دهه‌ی ۱۹۸۰ در کشورهای عربستان و امارات پروژه‌هایی برای زادو ولد هوبره در اسارت و افزودن جمعیت زاده شده در اسارت به جمعیت وحشی آغاز شد. این پروژه‌ها نقش قابل توجهی در نجات هوبره از انقراض داشته اند. با اینحال پرندگان زاده شده در اسارت توان کمتری برای پرواز و مقابله با بیماری‌ها دارند و احتمالا در زندگی در طبیعت کمتر از پرندگان وحشی موفق اند. همچنین این پرندگان توانایی مهاجرت کوتاه تری نسبت به هوبره‌های کاملا وحشی دارند و مهاجرت خود را دیرتر آغاز میکنند.
در فاصله‌ی ۲۰ ساله‌ی ۱۹۸۴ تا ۲۰۰۴ جمعیت این پرنده به خصوص به دلیل شکار بی‌رویه بین ۲۰ تا ۵۰ درصد کاهش یافت. از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲ نیمی از مناطقی که پیش از آن در قزاقستان محل زادآوری هوبره بودند، دیگر در آنها هوبره دیده نمی‌شد.
یکی از عوامل کشته شدن هوبره‌ها برخورد با خطوط انتقال برق است. ایمن سازی خطوط برق برای پرواز هوبره‌ها میتواند مرگ و میر آنها را کاهش جدی دهد. نمونه‌ای از این ایمن سازی توسط انجمن آوای بوم در پناهگاه حیات وحش عباس آباد ایران انجام شده است.
گزارش پروژه‌ی جلوگیری از مرگ هوبره‌ها از طریق ایمن سازی خطوط برق
زنجیره ی غذایی
هوبره قسمت مهمی از زنجیره غذایی است. ایجاد اختلال در هر یک از زنجیره‌های غذایی، تعامل کلی زیست محیطی زندگی حیوانات و انسان‌ها را مختل میکند. اثرات پیش بینی شده از کاهش شدید در تعداد هوبره‌ها موجب افزایش تعداد حیوانات از جمله برخی از گونه‌های مزاحم جوندگان، ملخ‌ها و حشرات میشود که به عنوان آفات محصولات زراعی و کشاورزی عمل میکنند. از طرف دیگر انتظار می‌رود که کاهش جمعیت هوبره‌ها باعث کاهش تعداد حیوانات در سطوح تغذیه‌ای بالاتر نظیر عقاب‌ها شود.
نقش در طبیعت
پرنده هوبره در زنجیره غذایی بیابان نقشی چشمگیر دارد. هوبره در رژیم غذایی جاندارانی چون انواع عقاب‌ها و برخی از پستانداران شکاری همچون شغال و روباه است. او با خوردن بذر گیاهان و دفع آن در جایی دیگر به پراکنش گیاهان کمک میکند.
رفتارهای جالب هوبره
- در زمانی که روباه یا دیگر پستانداران شکاری به لانه‌ی هوبره برای خوردن جوجه‌ها نزدیک می‌شوند، پرنده ماده وانمود میکند که زخمی شده و لنگ لنگ کنان شروع به راه رفتن میکند تا روباه را فریب داده و اینطور وانمود کند که آسیب دیده و آماده‌ی طعمه شدن است ولی در واقع خودش را به موش مردگی می‌زند تا حواس روباه پرت شود و جوجه‌ها و پرندگان جوان فرصت فرار را داشته باشند و روباه نتواند محل استقرار جوجه ها را پیدا کند.
- هوبره‌ها به عنوان یکی از سنگین‌ترین پرندگانی هستند که پرواز میکنند. وزن برخی از افراد این گونه به بیست کیلوگرم هم میرسد اما آنها به طور متوسط حدود ۱۳.۵ کیلوگرم وزن دارند.
- در مواجهه با شکارچیان دویدن آسانتر از پرواز برای آنها است. برای پرواز باید چند قدم بدوند و آهسته سرعت بگیرند در حالی که دویدن میتواند شیوه‌ی بهتری برای فرار از دست شکارگر طبیعی باشد.
مرغ بمب انداز
به هوبره به این دلیل مرغ بمب انداز میگویند که اگر در هنگام پرواز با خطر حمله یک پرنده شکاری روبه‌رو شود، مدفوع چسبناک خود را مانند بمب به سمت پرنده شکاری پرتاب میکند. این بمب طبیعی که بسیار چسبناک است، پر و بال مهاجم را به هم می‌چسباند. به همین دلیل به مرغ بمب انداز نیز معروف است. در حال پرواز فرار نیز به صورت مارپیچ پرواز میکند تا مدام در حال جاخالی دادن از شیرجه‌ی ناگاهانی شاهین به سوی خود باشد.
